Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

44-расм. Деформация турларининг чегараси. 

---

187 
Қолдиқ деформация тоғ жинслари яхлитлигининг бузилиши 
(дарзликлар ҳосил бўлиши, парчаланиш) орқали содир бўлса 
мўрт 
деформация 
ривожланади. 
Деформация турларини кўргазмали 
тасаввур этиш учун резина тасма, 
пластилин парчаси ва бир варақ қоғоз 
оламиз (45-расм). Ушбу жисмларга бир 
хил чўзувчи кучи таъсир этаётган 
бўлсин. Бунда резина тасма ва пластилин 
парчаси чўзилади, аммо қоғоз варағи 
йиртилиб кетади (46-расм). Демак қоғоз 
варағи учун мўрт деформация хосдир. 
Чўзувчи куч таъсири тўхтагандан сўнг 
пластилин парчаси кейинги чўзилган 
ҳолдаги шаклини сақлаб қолади. Бу эса 
пластик деформация учун яққол мисолдир.Чўзувчи куч таъсири 
тўхтагандан сўнг резина тасмаси ўзининг дастлабки шаклига қайтади. 
Тоғ 
жинсларига 
фақат чўзувчи тектоник 
кучлар 
эмас, 
балки 
сиқувчи 
ва 
буровчи 
характердаги тектоник 
кучлар 
ҳам 
таъсир 
кўрсатади. 
Буларнинг 
натижасида 
мураккаб 
тузилишдаги 
турли 
тектоник структуралар вужудга келади. Уларни ўрганиш ҳам назарий, 
ҳам амалий аҳамиятга эга. 
45-расм. 
Деформация 
турларини аниқлаш учун 
мисол қилиб олинган жисм-
лар: а-резина тасма, б-
пластилин парчаси, в-қоғоз 
варағи.
46-расм. Чўзувчи куч таъсирида резина тасма 
ва пластилин парчаси чўзилади, қоғоз варағи 
эса йиртилади.

---

188 
 
7.3. Тектоник структуралар 
 
Тектоник ҳаракатлар туфайли 
бурмали ва узилмали 
структуралар 
ҳосил бўлади. 
Бурмали структуралар ва уларнинг элементлари
. 
Бурма
деб 
тектоник ва бошқа ташқи кучлар таъсирида чўкинди, вулканоген ва 
метаморфик жинслар қатламларининг пластик деформацияси туфайли 
тўлқинсимон букланишига айтилади. Бурмали структуралар орасида 
уларнинг иккита асосий тури: антиклинал ва синклинал структуралар 
ажратилади. 
Антиклинал бурма морфологик томондан қавариқ структура 
бўлиб, унинг ядросида қари жинслар очилиб ётган бўлади, қанотларини 
эса ёш жинслар ташкил этади (47-расм).
Синклинал 
бурма антиклинал 
бурманинг 
акси 
бўлиб, морфологик 
томондан 
ботиқ 
структура ва унинг 
мульдасида 
ёш 
жинслар, қанотла-
рида 
эса 
қари 
жинслар ривожланган бўлади.
Бурмалар ер пўстида ҳар қандай ҳолатда ётиши мумкин. Улар 
қандай ҳолатда ётишидан қатъий назар маълум бир морфологик 
элементлардан иборат бўлади. Табиий ҳолда ер юзасида ювилишдан 
тўла сақланган бурмалар камдан-кам учрайди. Бурма элементлари