10-мавзу: бемор жисмоний ва руҳий яхлитлигининг аҳЛОҚий-ҳУҚУҚий муаммолари

10-МАВЗУ: БЕМОР ЖИСМОНИЙ ВА РУҲИЙ ЯХЛИТЛИГИНИНГ АҲЛОҚИЙ-ҲУҚУҚИЙ МУАММОЛАРИ
1.Замонавий психиатрия, аҳлоқий-этик муаммолари. Психиатрия тарихида патернализм и антипатернализм. Психиатрия соҳасини ахлоқий ва хуқуқий тартибга солиш.
2.Рухий хаста беморларни ихтиёридан ташқари мажбурий касалхонада даволаш.
3.Психиатрия соҳасида “зиён етказма” принципи. Психиатрия соҳасида
суистҳмоллар.
4.Рухий хаста беморларнигинг конфиденциаллиги. Рухий
хасталарда тадқиқот олиб боришнинг хусусиятлари.

Психиатрия ёрдамини кўрсатишда аҳлоқий муаммолар
"Психиатрия" сўзининг этимологияси (юнонча "психика" дан келиб чиққан ҳолда "жон", "иатрос" - шифокор) психиатрнинг касбий фаолиятининг асосий мақсадини - руҳий касалликларни даволаш, малакали ва маҳоратли ёрдамни, авваламбор, руҳий касалларга, шунингдек ҳар бир одамга бундай ёрдам муҳимдир. Барча тиббиёт фанларидан психиатрия инсон билан умуман кўпроқ, унинг биологик, ақлий, маoнавий ва ижтимоий таркибий қисмларини ҳисобга олган ҳолда муомала қилади. Россия психиатрия мактабининг таниқли раҳбари С.С. Корсаков ўтган асрда шундай ёзган эди: "Барча тиббиёт фанлари орасида психиатрия бизни фалсафий саволларга энг яқинлаштиради". Шунга кўра, психиатрия ёрдами кўрсатиш амалиётида пайдо бўладиган ахлоқий масалалар жуда хилма-хил ва баъзан ўта қийиндир.
1. Психиатрия тарихидаги патернализм ва антипатернализм
Психиатриядаги патерналистик ва патерналистик бўлмаган ёндашувларни тушуниш анъанаси кўп жиҳатдан замонавий биоэтикани кутмоқда. Патерналистик тамойил психиатрия тарихида ниҳоятда муҳим рол ўйнади. Шифокор ва руҳий касаллар ўртасида патерналистик муносабатларнинг ўрнатилиши, биринчидан, психиатриянинг ўзини мустақил тиббий интизом сифатида белгилаши, иккинчидан, жамиятнинг "жинниларга" касал одамлар каби муносабатини шакллантириш билан боқлиқ. Бунгача Ғарбий Европа мамлакатларида уларга нисбатан муносабат асосан полиция эди. Жинниларга касал сифатида муносабат Францияда ва Англияда деярли бир вақтнинг ўзида - 18-асрнинг охирида ўрнатила бошланди. "Жиннилар касалларнинг қадр-қимматига кўтарилгани" учун асосий хизмат француз шифокори Филипп Пинелга тегишли бўлиб, у 1793 йилда Париждаги "Бисетр" давлат касалхонасида руҳий касаллардан занжирларни том маънода олиб ташлаган. Унинг психиатрия ислоҳоти дарҳол тиббий патернализмнинг афтеозига(илохиятига) айланди. Пинел тўғридан-тўғри ўз беморларини болалар билан таққослайди ва у яратган руҳий касалхонанинг турини оиласи билан таққослайди. Пинелнинг патернализми нафақат ахлоқий позиция, балки унинг терапевтик усулининг моҳияти, яъни "ахлоқий даволаш" деб номланади, уни қўллашда шифокор эксклюзив рол ўйнайди - унинг ахлоқий ва жисмоний баркамоллиги. Пинел "еркинликни ўргатади" ва ҳатто ўз беморларига "уларни эркинликка мажбур қилади". "Озодликка мажбурлаш" ғояси баъзи бир беморларнинг ("кўр ғазабга дучор бўлганлар") "камзул" (қисқичбақа) ва вақтинча изоляция ёрдамида чеклашнинг оқилона чоралари билан рухсат этилади. 50 йил ўтгач, инглиз шифокори Жон Коноли Пинелнинг тиббий услубининг ахлоқий томонларини чуқурлаштиради ва руҳий касалларга нисбатан ҳар қандай чеклов чораларини истисно қилишни таклиф қилади. Конолининг "Чекловга йўл қўймаслик" тизими атрофидаги тортишувлар умумевропалик тус олди. Ушбу тарихий қарама-қаршилик чуқур рамзий маънога эга бўлиб, жиддий оқибатларга олиб келди, аммо тиббий патернализм доктринасининг асослари ҳеч қандай тарзда муҳокама қилинмади. Бундан ташқари, 20-асрнинг ўрталарига қадар бутун дунёда психиатрия ёрдамини патерналистик модели ҳукм сурган. Ғарбий мамлакатлардаги психиатриядаги тиббий патернализм инқирозининг хабарчиси 50-йилларда бошланган психиатрия касалхоналарининг инқирози эди.
ХХ аср 1955 йилда ЖССТ эксперт қўмитаси руҳий касалларни даволашни жамиятдан ажратилмаган ҳолда кенгайтириш зарурлигини илгари сурди. 60-70-йилларда АҚШ психиатриясида янги сиёсат - руҳий касалларни институционализация қилиш сиёсати, яъни уларни психиатрия касалхоналарида мажбурий қамоқдан бош тортиш сиёсати фаол олиб борилди.
Инновацияларнинг асосий сабаби ўша вақтга қадар психотроп дори воситаларининг кенг қўлланилиши эди, натижада психиатрия шифохоналарида беморлар тўплана бошладилар, бу урф-одатлар туфайли касалхонадан чиқарилмаган, аслида улар стационар даволанишга муҳтож эмас эдилар
Қадимги психиатрия шифохоналари улкан катталиги, аксарият беморларнинг доимий яшаш жойларидан узоқлиги учун танқид қилинди, лекин, айниқса, беморларни даволаш ва реабилитация қилишдан кўра кўпроқ хайрия ва ёрдам кўрсатишга эътибор қаратилди.
М. Фореманнинг машҳур "Бир куку уяси устидан учиб ўтди" филми руҳий касалларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун жуда кенг ҳаракатнинг ажойиб эпизодига айланди. Бироқ, касалхонага қарши ҳаракатнинг яна бир томони бор эди. Қўшма Штатларда "ётоқсиз" психиатрия учун кенг миқёсда, бутун мамлакат бўйлаб олиб борилган ҳаракат давлат руҳий касалхоналарини оммавий равишда ёпилишига олиб келди.
Бу кўплаб салбий ижтимоий оқибатларга олиб келди. Руҳий касаллар ҳисобига уйсизлар ва бепарволар сони кескин ошди. Қисқа муддатли касалхонага ётқизишга катта аҳамият бериш натижасида, касалхонага ётқизиш сони кўпайган.
Деинституциялаштириш сиёсатининг асосий салбий оқибати шундаки, янги психиатрия тизими беморларнинг энг қийин контингентига малакали тиббий ёрдам кўрсатолмади. Сўнгги йилларда Қўшма Штатларда психиатрия ёрдамининг турли шакллари ривожланди - қисман касалхонага ётқизиш, умумий касалхоналарда психиатрия хизмати ва бошқалар.
Ушбу эволюция нуқтаи назаридан, баъзилари касалхонадаги психиатрия ғоясига қайтиш индикатив бўлиб туюлади - шунинг учун психиатрияда маълум маънода патерналистик ахлоқий таълимот сақланиб қолди.
Шу билан бирга, 60-йилларда Европада, сўнгра Америкада, эҳтимол, янада драматик воқеалар психиатрия атрофида рўй берган, бу ҳам ўзларининг биоэтика концепция ва тушунчаларини кутган.
Биз "руҳий касаллик" мавжуд эмас, аммо "микросоциял инқирозлар" мавжудлигини таъкидлаган антипсихиатрларнинг ҳаракатлари ҳақида гаплашамиз; психиатрик ташхис (асосан шизофрения ташхисини назарда тутади) "ижтимоий ёрлиқ" эканлиги; руҳий касаллар йўқлиги, фақат "ғайритабиий шахслар" жамият томонидан психиатрларнинг ёрдами билан ажралиб туриши; психиатрия фан эмаслиги, психиатрлар шифокорлар эмас, балки "оқ халат кийган полициячилар" эканлиги.
Антипсихиатрларнинг амалий дастурида "касалхоналар ҳаётининг ҳар қандай" иерархик репрессив хусусиятларини "йўқ қилишга, ходимларни" янги ролларда "ўқитишга ва беморларни" ўз инқирози "ҳақида янги тушунчага урғу берилади. Ҳақиқий антипсихиятрик тажрибалар (Буюк Британия, Германия ва бошқа мамлакатларда) биринчи навбатда институционал равишда йўқ қилинган психиатрия шифохоналарининг буйруқи, психотроп, седатив воситалардан фойдаланиш бекор қилинди.
Баъзи антипсихологлар, ҳатто ўз жонига қасд қилиш истагида ҳам одамга тўсқинлик қилишни зарур деб ҳисобламадилар. Антипсикиатрия мафкурачилари 16-17 асрларда "жодугар судлари" га қарши биринчи ҳаракатни, иккинчиси эса "Пинел ислоҳоти" ни ҳисобга олиб, улар томонидан бошланган ҳаракатни "психиатриядаги учинчи инқилоб" деб аташди.
Антигоспитал ва антипсикиятрик ҳаракатлар руҳий саломатликни сақлашнинг ижтимоий контексти асосан руҳий касалларнинг фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қояси билан белгиланадиган 70-80-йилларда психиатриядаги чинакам туб ўзгаришларнинг бошловчилари бўлган. Мамлакатимизда ушбу ўзгаришлар биринчи навбатда, Федерал қонунда акс эттирилган