Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

Таянч иборалар ва тушунчалар 
 
Геохронология, геохронологик шкала, Ернинг нисбий ва мутлақ ёши, етакчи 
органик қолдиқлар, фауна, флора, биостратиграфия, литостратиграфия, 
ритмостратиграфия, магнитостратиграфия, кайнозой, мезозой, палеозой, 
протерозой, архей, акрон, антропоген, тўртламчи, плейстоцен, конкордия, 
дискордия, атом, нейтрон, протон, радиактив изотоп, радиоактив 
парчаланиш, масс- спектрометр. 
Назорат саволлари 

Ернинг ёши ҳақида нималарни биласиз? 

Геохронологик шкала мазмунини изоҳланг. 

Ернинг нисбий ёши деганда нимани тушунасиз? 

Етакчи органик қолдиқлар деганда нимани тушунасиз? 

Қандай органик қолдиқлар етакчи аҳамиятга эга? 

Тоғ жинсларининг мутлақ ёши қандай аниқланади? 

Геохронологик шкаладаги даврлар номи нимага асосланиб қўйилади. 

Радиоактивлик нима? 

Геологик жараёнларни саналашда қандай радиоактив изотоплардан 
фойдаланиш мумкин? 

«Яримпарчаланиш даври» нима? 

---

179 

Радиоактив изотоплар геологик жараёнларни саналаш учун қандай 
фойдаланилади? 

Қандай геологик жараёнлар саналаниши мумкин? 

---

180 
ИККИНЧИ ҚИСМ. ЕРНИНГ ИЧКИ ГЕОДИНАМИК 
ЖАРАЁНЛАРИ 
 
7 боб. ТЕКТОНИК ҲАРАКАТЛАР ВА ТЕКТОНИК 
СТРУКТУРАЛАР 
 
7.1. Тектоник ҳаракатлар 
 
Зилзилалар қабилида кечадиган жараёнлар мажмуаси тектоник 
ҳаракатлар дейилади. Тектоник ҳаракатлар узлукли-узлуксиз равишда 
кечади, яъни унинг интенсивлиги геологик вақт давомида гоҳ кучайиб, 
гоҳ сусайиб туради. Улар ер пўстининг рельефи, материкларнинг 
пайдо бўлиши, умуман Ернинг палеогеографик тараққиётида 
етакчи ўринда туради.
Ер тараққиёти тарихида тоғ ҳосил қилувчи кучли тектоник 
ҳаракатлар рўй берган тоғ бурмаланиши эпохалари ажратилади. 
Масалан, 
байкал тоғ
бурмаланиши протерозойнинг охири-
палеозойнинг бошланишида, 
каледон
ва
герцин
тоғ бурмаланишлари 
палеозойнинг ўртасида ва охирида, 
киммерий 
тоғ
бурмаланиши 
мезозой эрасида, 
альп
тоғ
бурмаланиши эса кайнозой эрасида 
содир бўлган. Тектоник ҳаракатлар энг қадимги, қадимги, янги 
(неотектоник) ва ҳозирги замон тектоник ҳаракатларига бўлинади.

---

181 
Энг қадимги тектоник ҳаракатларга архей ва протерозойда 
содир бўлган тектоник ҳаракатлар киради. Қадимгиси - палеозой 
(каледон, герцин) ва мезозой (киммерий) эраларидаги, неотектоник 
ва ҳозирги замон тектоник ҳаракатлари эса кайнозой (альп) 
эрасидаги тоғ
бурмаланишларини ўз ичига олади. Улар асосан 
геологик, қисман геоморфологик усуллар орқали ўрганилади. 
Ер пўстидаги тектоник ҳаракатлар қатлам ёки қатламсиз яхлит 
ётқизиқларнинг дастлабки ётишини ўзгартиради. Қатламлар ён 
томонидан сиқилишидан бурмаланади, тик таъсир қилган кучдан 
эса, синади, дарзлар ҳосил қилиб, бўлакларга ажралади ва ниҳоят бир 
қисми кўтарилиб, иккинчи қисми чўкиши мумкин. 
Қатламларнинг шакли ва яхлитлигининг ўзгариши ички 
ҳаракатга боғлиқдир. Бу ҳаракатдан чўкиш, кўтарилиш, бурмаланиш, 
ер ёрилиши, катта - катта палахсаларнинг силжиши ва бошқа хил 
тектоник структуралар вужудга келади. Тектоник ҳаракатлар икки 
хил - 
ороген 
ва 
эпейроген 
ҳаракатларга бўлинади. Ороген ҳаракатлар 
ўз навбатида