Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

Ўрта океан тизмалари (ЎОТ) узунлиги 60 минг км дан ортиқ бўлган ягона сайёрар тизимни ташкил этган ҳолда барча океанларни кесиб ўтади. Улар Осиё шельфидан Шимолий муз океани орқали Атлантика океанини шимолдан жанубга қараб қирқиб ўтади, Африкани айланиб ўтиб, Ҳинд океанига киради ва иккига ажралади. Биринчи тармоғи шимолий-ғарбга қараб Аден қўлтиғигача чўзилган (континентлар оралиғи ва континентал рифтларга туташади). Иккинчиси эса Австралияни жанубдан айланиб ўтиб, Тинч океанининг жанубий-шарқигача давом этади. Ундан Шимолий Америка материгига туташади.
Уларнинг баландлиги океан ложасидан 3-4 км га боради, кенглиги эса 1000-2000 км ни ташкил этади. Ўрта океан тизмалари маркази бўйлаб ер ёриқлари билан чегараланган йирик бўйлама ботиқлик чўзилган бўлади. У рифт водийси деб номланади.
Ўртаокеан тизмаларини кўндалангига (ҳар 50-100 км да) трансформали ер ёриқлари кесиб ўтади. Баъзан улар ЎОТ дан чиқиб континентал четларгача давом этади. Баъзи ер ёриқларининг узунлиги 3,5 минг км, вертикал амплитудаси 100 дан 4000 м гача боради, Ўрта Атлантика тизмасининг ўркачи рифт водийси билан биргаликда горизонтал йўналишда деярли 4 минг км га сурилган. Трансформали ер ёриқлари бўйлаб устсурилмалар ва очилмалар ҳам ривожланган. Рельефда улар чуқур новлардан иборат.


18.2. Денгиз ва океан сувларининг ҳарорати, босими,
шўрлиги ва кимёвий таркиби


Ҳарорати. Қуйида уч океан ва Дунё океани сувининг ўртача ҳароратини келтирамиз: Атлантика океани суви 16,9°С, Ҳинд океа­ниники 17,0°С ва Тинч океаниники 19,1°С. Дунё океани сувининг ўртача ҳарорати 17,4°С. Демак, бу учала океан ичида энг илиғи Тинч океан, энг совуғи Атлантика океани экан. Бу ҳол уларнинг географик жойлашишига боғликдир. Дарҳақиқат юқори кенгликларда сув юзасининг ўртача ҳарорати 0 - 2,0°С бўлса, термик экватор минтақасида 25-28°С (баъзан 31°С) га кўтарилади.
Денгиз суви ҳароратини ўрганиш қуруқликнинг турли қисмларида иклим шароитини таҳлил қилишга ёрдам беради. Масалан, шимолда Мурманск портининг қишда музламаслигига сабаб Атлантика океанидан илиқ оқим - Гольфстримнинг шу ерга етиб келишидир. Денгиз сувининг ранги ва шаффофлиги ундаги лойқа ва органик заррачаларнинг кўп - озлигига боғлиқдир. Денгиз суви тўқ кўк, жигарранг, сариқ бўлиши мумкин. Бунга денгиздаги сув ўтларининг ранги сабаб бўлади. Саргас денгизининг суви энг шаффоф бўлиб, унинг шаффофлиги 6,5 метр чуқурликда ҳам ўзгармайди. Тиниқ сувнинг ранги тўқ кўк бўлади.
Босими. Океанларда гидростатик босим сув қатламининг қалинлигига боғлик. Ҳавза қанча чуқур бўлса босим шунча юқори бўлади. Денгиз сувининг ўртача зичлиги 1,0-2,5 г/см³ га тенг. Қутб сувларида 1,0-2,8 г/см³ гача бўлса, тропикларда 1,0-2,2 г/см³ ни ташкил этади.