Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

167-расм. Соҳилдаги уринма тўлқинлар таъсирида жинс бўлакларининг думалоқланиши. www//saga.ua

Даҳшатли тўлқинлардан бири цунами (японча қўлтиқдаги тулқин) бўлиб, океан тубларидаги зилзила ва вулкан отилиши натижасида ҳосил бўлади. Кучли цунами соатига 500 - 700км тезликда тарқалувчи, баландлиги 20 - 30 м дан ортиқ бўлган тўлқинлар ҳосил қилади. Кракатау (1883 й.) отилганда цунами баландлиги 36 метрли тўлқин билан қирғоқларни вайрон қилган.

Тўлқинларнинг қирғоқни тез ёки секин емириши соҳилдаги жинслар таркибига боғлиқ. Юмшоқ жинслар (қум, гил, оҳак) жуда тез емирилади ва денгиз супачалари - террасалар ҳосил бўлади. Тўлқин соҳилга урилгач, материк саёзлиги (шельф) да тўпланган қоя синиқларини у ёки - бу ёққа думалатиб, бир қисмини денгиз тагига чўктиради, қолган майда ва эриганини ўзи билан олиб кетади. Йирик бўлакли маҳсулотлар унча узоқ масофага кетмайди. Емирилган жинс бўлакларини тўлқин ботиқ жойларда тўплайди.

168-расм. Денгиз соҳилидаги уринма тўлқинлар. www//saga.ua

Аксинча, агар қирғоқ эгри - бугри бўлса, дарё келтирган маҳсулотлар олдин дарёнинг оқим йўналиши бўйича денгиз остига чўкади ва қумлоқ соҳил ҳосил бўлади, бу олдинги қирғоқнинг ҳудди давомига ўхшайди ва бухталарни ажратиб туради.
Эстуарий ва дельталар катта дарёларнинг денгизга қуйилиши жойида ҳосил бўлади, шунингдек, денгизнинг қуруқликка босиб киришидан ҳам эстуарий ҳосил бўлади. Эстуарий чуқур ва анча катта ўзан бўлиб, қарама - қарши соҳиллари кўпинча параллел бўлмайди. Улар ҳудди сув босган водийларга ўхшайди. Эстуарий ва дельталарнинг ҳосил бўлиши ер пўстидаги ҳаракатларга боғлиқдир.
Денгиз сувидаги эритма, чуқурлик, босим, оқим, ҳарорат, эркин кислородсиз шароит ва органик дунё каби омиллар турли хил тоғ жинсларининг ҳосил бўлишида муҳим аҳамиятга эга. Бинобарин, денгиз ва океанлар қуруқликдан келтирилган шағал, қум, гил, оҳак, кимёвий эритма ва органик қолдиқлар тўпланадиган охирги ҳавза ҳисобланади.