Mashinasozlik instituti “Mashinasozlik теxnologiyasi” kafedrasi

2.2.Tokarlik vintqirqish dastgohlari uchun texnik

tavsiflarni aniqlash

D_max-maksimal ishlov berish diametri

#№	Aniqlanayotgan parameter nomi	Formula va belgilanish	O’lcham
11	Maksimal kesish chuqurligi		mm
22	Maksimal surish miqdori		mm/ayl
33	Maksimal quvvatni aniqlash uchun kesish tezligi	Cv, xv, yv, m, T - 2.1.1-jadval	m/min
44	Kesish tezligi koeffitsienti	Kv=Kмv∙Kиv
55	Ishlov berilayotgan materialga bog’liq koeffitsient	Kмv-2.1.2; 2.1.3; 2.1.4 -jadvallar
66	Kesuvchi asbob kesuvchi qismi materialini xisobga oluvchi koeffitsient	Kuv- 2.1.5-jadval
77	Maksimal quvvatni aniqlash uchun kesish kuchi	Cp, xp, yp, np - 2.1.8-jadval	N
88	Kesish kuchi koeffitsienti	KPZ- 2.1.9; 2.1.10-jadvallar
99	Maksimal quvvat		kVt
110	Elektodvigatelning zaruriy quvvati		kVt

2.3.Tokarlik revolver dastgohlari uchun texnik

tavsiflarni aniqlash

D_max-maksimal ishlov berish diametri

#№	Aniqlanayotgan parameter nomi	Formula va belgilanish	O’lcham
11	Yo’nishda maksimal kesish chuqurligi		mm
22	Yo’nishda maksimal surish miqdori		mm/ayl
33	Maksimal quvvatni aniqlash uchun kesish tezligi	Cv, xv, yv, m, T - 2.1.1-jadval	m/min
44	Kesish tezligi koeffitsienti	Kv=Kмv∙Kиv
55	Ishlov berilayotgan materialga bog’liq koeffitsient	Kмv-2.1.2; 2.1.3; 2.1.4 -jadvallar
66	Kesuvchi asbob kesuvchi qismi materialini xisobga oluvchi koeffitsient	Kuv- 2.1.5-jadval
77	Kesish tezligiga mos aylanishlar soni		Ayl/min
88	Maksimal quvvatni aniqlash uchun kesish kuchi	Cp, xp, yp, np - 2.1.8-jadval	N
99	Kesish kuchi koeffitsienti	KPZ- 2.1.9; 2.1.10-jadvallar
110	Yo’nishda maksimal quvvat		kVt
111	Ishlov beriladigan teshik diametri	D0=0.5Dmax	mm
112	Parmalashda maksimal surish miqdori	SmaxP-2.2.1-jadval	mm/ayl
113	Parmalashda hosil bo’ladigan burovchi moment	CM, zM, yM - 2.2.11-jadval	N·m
	Burovchi moment koeffitsienti	KMp- 2.2.12-jadval
14	Parmalashda maksimal quvvat		kVt
115	Umumiy quvvat	Ny=NT+NP	kVt
16	Elektodvigatelning zaruriy quvvati		kVt

2.4.Parmalash dastgohlari uchun texnik

tavsiflarni aniqlash

D_max-maksimal parmalash diametri

#№	Aniqlanayotgan parameter nomi	Formula va belgilanish	O’lcham
11	Parmalashda maksimal surish miqdori	SmaxP-2.2.1-jadval	mm/ayl
22	Parmaning turg’unlik davri	T - 2.2.4-jadval	min
33	Kesish tezligi	Cv, Zv, yv, m, - 2.2.3-jadval	m/min
44	Kesish tezligi koeffitsienti	Kv=Kмv∙Kиv
55	Ishlov berilayotgan materialga bog’liq koeffitsient	Kмv-2.2.5-jadval
66	Kesuvchi asbob kesuvchi qismi materialini xisobga oluvchi koeffitsient	Kuv- 2.2.6-jadval
77	Kesish tezligiga mos aylanishlar soni		Ayl/min
88	Parmalashda hosil bo’ladigan burovchi moment	CM, zM, yM - 2.2.11-jadval	N·m
99	Burovchi moment koeffitsienti	KMp- 2.2.12-jadval
110	Parmalashda maksimal quvvat		kVt
11	Elektodvigatelning zaruriy quvvati		kVt

2.5.Frezalash dastgohlari uchun texnik

tavsiflarni aniqlash

B_max-maksimal frezalash eni

#№	Aniqlanayotgan parameter nomi	Formula va belgilanish	O’lcham
11	Frezaning maksimal diametri	Dmax=(1....1.25)·Bmax	mm
22	Maksimal frezalash chuqurligi	tmax=h	mm
33	Frezaning tishlar soni	Z-2.3.6-jadval
44	Frezalashda har bir tishga mos keluvchi surish miqdori	SZ-2.3.2-jadval	mm/ayl
55	Parmaning turg’unlik davri	T - 2.2.4-jadval	min
66	Kesish tezligi	Cv, gv, yv, uv, pv, m, - 2.3.7-jadval	m/min
77	Frezaning turg’unlik davri	T-2.3.8-jadval	min
88	Kesish tezligi koeffitsienti	Kv=Kмv∙Kиv
99	Ishlov berilayotgan materialga bog’liq koeffitsient	Kмv-2.3.9-jadval
110	Kesuvchi asbob kesuvchi qismi materialini xisobga oluvchi koeffitsient	Kuv- 2.3.10-jadval
11	Kesish tezligiga mos aylanishlar soni		Ayl/min
112	Xaqiqiy kesish tezligi		m/min
113	Frezalashda hosil bo’ladigan kesish kuchi	Cp, xp, yp, up, qp - 2.3.12-jadval	N
114	Kesish kuchi koeffitsienti	Kp- 2.1.9-2.1.10-jadvallar
115	Tezlikka bog’liq koeffitsient	Kvp- 2.3.13-jadval
116	Maksimal quvvat		kVt
17	Elektodvigatelning zaruriy quvvati		kVt

2.6.Dastgohning kinematik sxemasini ishlab chiqish

Ko’paytiruvchi tuzilmalar

Uzatmalarda keng tarqalgan ko’paytiruvchi tuzilmalar oddiy ikki valli ko’paytiruvchi guruxlarining ketma-ket ulanishdan iborat bo’ladi. Kupaytiruvchi gurux valda o’q bo’yicha siljiy oladigan tishli g’ildiraklar blokidan yoki doimiy ilashuvda bo’lgan, ammo harakatni biror bir mexanizm (mufta, qo’zg’aluvchi shponka va boshqalar) yordamida bajaradigan tishli yakka g’ildiraklardan tashkil topadi. Blokdagi tishli g’ildiraklar soni ko’pincha 2 va 3 ta bo’ladi (2.10-rasm). Ayrim hollarda 4 ta ham bo’lishi mumkin. Tishli g’ildiraklar uyushmasidan iborat bo’lgan blok BI –val o’qi bo’ylab o’ng va so’l tomonga siljishi mumkin. Natijada I-valning aylanma xarakati II-valga tishli g’ildiraklarning navbatma navbat ulanishi orqali uzatiladi. Demak II-val I-valdan 2 xil (2.1a-rasm) yoki 3 xil (2.1b-rasm) aylanma harakat oladi.

n₁=n ; n₂=n ; n₃=n , (2.01)

bu yerda
i₁,i₂,i₃ – kinematik juftlarning uzatish nisbatlari.

Z₃ Z₅ Z₃

Z₁ n Z₁ n

I I
B B

n₁

II II
n₁, n₂, n₃
Z₂ Z₄ Z₂ Z₆ Z₄
a) b)
2.01-rasm. Tishli g’ildiraklar blokidan iborat ko’paytiruvchi guruxlar.
Mana shunday elementar ikki valli mexanizmlarning ketma-ket bir yoki bir nechta kinematik zanjir bo’ylab ulanishi Z pog’anali aylanishlar sonini yoki surishni geometrik qator qonuniyati asosida hosil eta oladigan tezliklar yoki surishlar qutisini loyihalash imkonini beradi. Hosil etiladigan tezliklarning umumiy soni esa elementar ikki valli uzatmalardagi tezliklar sonlari ko’paytmasiga teng bo’ladi va uni tezliklar qutisining konstruktiv variantini tarkib formulasi deb ataladi.
Z=P_aP₆P_m , (2.2)
bu yerda P_a  P_b P_c  P_m -a,b,….i,….m - ko’paytiruvchi guruxlardagi uzatishlar soni.
Bu ta’rifni 2,2- rasmda keltirilgan kinematik sxema misolida tax lil etamiz.
Aylanma harakatni I- valdan II- valga uzatishni uch venetsli bloki bor bo’lgan va II-valdan III- valga esa ikki venetsli bloki borbo’lgan ko’paytiruvchi mexanizmlar bajaradi. Ikki yonma-yon turgan vallarning aylanishlarini bog’lovchi uzatmalar majmuasi uzatish guruxini tashkil etadi. Shu uzatish guruxlarini shartli tasvirlashni - uzatish qutisining tarkib sxemasi deb ataladi (2.2a-rasm).

I- val bilan II- val birinchi uzatish guruxini tashkil etsa, II- val bilan III- val esa ikkinchi uzatish guruxini tashkil etadi.

Z₃ Z₁ Z₅
I
I
P_a
II Z₉ Z₇
B₁
P_b II
III Z₄ Z₆ B₂ Z₆

a) b) Z₂ shp

Z₁₀

2.2-rasm. Uzatish qutisining tarkibi (a) va kinematik sxema (b).

Birinchi guruxdagi uzatishlarni R_a bilan, ikkinchi guruxdagilarni esa R_b bilan belgilaymiz. Qutining birinchi vali bir xil aylanish soniga ega, Chunki n₁=n_Ei_Ya=const (n_E-elektrodvigatelni aylanishlar soni). Birinchi guruxdagi uzatishlar soni 3ta bo’lganligi uchun R_a=3, ikkinchi guruxda esa 2ta, ya’ni R_b=2. Demak, harakat ikkinchi valga uzatilganda u 3 xil aylanishlarni oladi. Bu aylanishlarni III-valga blok B₂ orqali uzatilganda u 6 xil aylanma harakatga ega bo’ladi. Buni (2.2) formula asosida quyidagicha ko’rinishda yoziladi:
Z_shp= R_a R_b=32=6
Bundan ko’rinadiki, Shpindelning aylanishlar soni pog’onasi (Z_shp) ma’lum bo’lgan holda uzatuvchi guruxlar soni, har bir guruxdagi uzatmalar miqdori va guruxlarni ketma-ket joylashish tartibi har xil bo’lishi mumkin. Masalan, Z_shp=6=32 yoki Z_shp=6=23 konstruktiv variantlari mavjud.
Uzatish guruxlarining joylashish tartibini tanlash asosan tezliklar qutisining kinematikasini va konstruktsiyasini belgilaydi. Guruxdagi uzatishlar soni 2, 3 va ba’zida 4 ta olinishi tavsiya etiladi. R  4bo’lgan uzatish guruxini qabul qilmaslikka intilish kerak, Chunki quti o’qlari orasidagi o’lcham kattalashib ketadi va guruxning sozlash doirasi murakkablashadi .
Shpindelning aylanishlar soni geometrik qator asosida o’zgaradigan bo’lsa, unda guruxlardagi uzatmalarning uzatish nisbatlari (i) ham ^x maxrajli geometrik qatorni xosil etadi. 2.2-rasmdagi kinematik sxemaning Shpindelini aylanishlar soni qatori quyidagicha tengliklarni hosil etadi.
n₁=n ; n₂=n ; n₃=n ;

n₄=n ; n₅=n ; n₆=n ,

Bu tengliklarning taxlilidan ko’rinadiki, birinchi uzatish gurux- idagi g’ildiraklarning navbatma-navbat ulanishida Shpindelning aylanishlar soni marta o’zgaradi. Ikkinchi guruxdagi g’ildiraklarni ulanishi (n₁ dan n₄ ga; n₂ dan n₅ ga yoki n₃ dan n₆ ga) esa Shpindelning aylanishlar sonini ³ marta ortishini beradi. Umuman olganda uzatmani tezliklar qutisidagi oxirgi valning aylanishlar soni biror bir gurux- dagi uzatishlarning ulanishida ^x marta o’zgaradi. Qator maxrajining daraja ko’rsatgichi «x» ko’paytiruvchi guruxning tavsifi deb ataladi.
Kinematik sxemada birinchi tartibda turgan uzatishlar guruxi asosiy gurux deb ataladi va uning tavsifi X₁=I teng, Chunki o’zidan oldingi turgan kinematik gurux bitta pog’onali aylanishga ega holos, ya’ni elektrodvigatel bir xil aylanishdan iborat (ko’p tezlikli elektrodvigatel uchun 2.4-bandga qaralsin). Asosiy guruxdan keyin turgan uzatish guruxi birinchi tanlash guruxi deb ataladi, uning tavsifi X₂=3 ga teng. Chunki o’zidan oldingi turgan gurux R_a=3 pog’onali aylanishlarni beradi. Birinchi tanlash gurux- idagi uzatmalar maxraji ^R bo’lgan geometrik qatorni xosil etadi. Ikkinchi, uchinchi va xokazo tanlash guruxlarining tavsiflari ixtiyoriy bo’lmasdan (agar uni sun’iy ravishda o’zgartirilmasa, 2.6 bandga karang), kinematikada o’zidan oldinda turgan uzatish guruxlarining birgalikdagi uzatishlar pog’onasiga tengdir, ya’ni
X₂=R_a; X₃=R_aR_b; …..; X_m=R_aR_bR_m-1 , (2.3)
Bu ta’rifni (2.2) fomula bilan quyidagicha yozish qabul qilingan. Z=P_X1P_X2P_X3   P_Xm , (2.4)
Tarkib formulasi (2.4) tezliklar qutisining konstruktiv variantidan tashqari yana uning kinematik ulanish tartibiga ham aniqlik kiritadi.
Ko’paytiruvchi guruxlarning konstruktiv joylashtirishda quyidagi shartni bajarish maqsadga muvofiqdir.
R_aR_b……R_iR_m , (2.5)
Bu uzatmaning massasini kamaytirishga, oxirgi tanlash guruxining sozlash doirasini kichraytirishga va natijada
D_i  D_max shartni bajarishga imkon beradi (formula 2.8 va 2.9 ga qaralsin).
Dastgoh uzatmasining kinematik xisobini bajarishda uzatish gurux- laridagi uzatish nisbatlarini aniqlash muxim ahamiyatga ega. Uning asosida uzatma detallarining o’lchamlarini xaddan tashqari katta bo’lishiga yo’l quymaslik printsipi yotadi. Tajriba yo’li bilan uzatish nisbatining chegaraviy qiymatlari aniqlangan, chunonchi
tezliklar qutilari uchun
i_min va i_max 2 , (2.6)
surish qutilari uchun
i_min va i_max 2.8, (2.7)
Demak uzatish guruxlaridagi eng katta sozlash doirasi:
tezliklar qutilari uchun
D_nmax= (2.8)
Surish qutilari uchun
D_Smax= (2.9)
Uzatma qutilarining tarkib formulasi (2.04)ga asosan undagi oxirgi tanlash gurux i eng katta tavsifga (2.03 ifodaga karang) va sozlash doirasiga ega. Shuning uchun yukorida aytilgan shartni bajarish uchun qutilardagi oxirgi tanlash guruxining eng katta sozlash doirasi quyidagi qiymatlarga egadir:
tezliklar qutilari uchun
D_nmax=( )_cheg= =8 (2.10)
surish qutilari uchun
D_smax=( )_cheg= =14 (2.11)
bu yerda x_max-oxirgi tanlash guruxi uchun eng katta ko’rsatgich.
Standart bo’yicha qabul qilingan qiymatlari uchun ko’rsatgich x_max miqdorlari quyidagi jadvalda keltirilgan .
2.1-jadval.
Ko’rsatgich x_max qiymatlari.

Qutilar	qiymatiga oid xmax
	1,06	1,12	1,26	1,41	1,58	1,78	2
Tezliklar...	36	18	9	6	4	3	3
Surish …	45	23	11	7	5	4	3