Mashinasozlik instituti “Mashinasozlik теxnologiyasi” kafedrasi

2.9. Ko’p tezlikli elektrodvigateli bo’lgan uzatish qutilari

Aylanishlar soni yoki surish xarakati pog’onali sozlanadigan uzatmalarda ko’p tezlikli qisqa tutashgan asinxron elektrodvigatellari va parallel quzg’atuvchili doimiy tok elektrodvigatellari ko’prok ishlatiladi. Ko’p tezlikli elektrodvigatellar uzatmaning mexanik qismini soddalashtirishga va tezliklarni harakat davomida qayta ulashga imkon beradi.

Metall qirqish dastgohlarida aylanishlar soni sozlanadigan uch fazali o’zgaruvchan tok elektrodvigatellaridan asosan ikki va uch tezliklilari keng joriy etilgan. Ularning aylanishlar soni pog’onasi qator maxraji asosida xosil etilib, 7501500; 15003000; 75015003000 aylmin tezliklarni tashkil etadi. Shuning uchun uzatmaning aylanishlar soni yoki surish xarakati qatorini xosil etishda, buni sozlash usullari tarkibiga kiritib qurmoq lozim.
Sozlashning bu usulida uzatmaning uzatish qutisidagi birinchi val ikki xil aylanish tezligini oladi. Shuning uchun elektrodvigatelni shartli ravishda ikki uzatmali gurux, "Elektr guruxi", deb qaraymiz. Uning tavsifini X_E bilan belgilab, qiymatini quyidagi muloxaza asosida aniqlash mumkin. Ya’ni, elektrodvigatelni, ikki tezlikli elektrodvigatel deb, past aylanish tezligidan yuqori aylanish tezligiga o’tkazilganda, uzatmadagi oxirgi valning aylanish tezligi ikki marta ortadi, Chunki , bundan X_e= (2.21)
Demak tavsif X_E ning qiymatlari aylanish soni yoki surish xarakati qatori maxraji  ning yagona qiymatlari bo’yicha quyidagicha bo’ladi: =1,06 bo’lganda X_E=12; =1,12bo’lganda X_E=6; =1,26 bo’lganda X_E=3; =1,41 bo’lganda X_E=2; =2 bo’lganda X_E=I.
Ko’p tezlikli elektrodvigatel bilan ta’minlangan uzatmalarning tarkib formulasi quyidagicha bo’ladi:
Z=R_ER_a R_vR_m , (2.22)
bu yerda
R_E- "elektr guruxi"dagi uzatishlar soni;
R_a , R_v ,…..R_m - guruxdagi uzatishlar soni.
Uzatmaning tarkib formulasi varianti shunday ko’rinishga ega
Z=R_XeR_X1R_X2R_Xm , (2.23)
Bu yerda X_e-"elektr guruxi"ning tavsifi;
X₁ , X₂,……X_m-guruxlar tavsifi:
Agar X_E=I bo’lsa, elektr guruxi uzatmadagi asosiy gurux deb xisoblanadi. Buning uchun uzatmaning aylanishlar qatorining maxraji =2 bo’lishi kerak (formula 2.21 ga qarang). Tavsif X_E=2bo’lganda elektr guruxi (R_E) birinchi tanlash guruxi deb xisoblanadi (2.1- bo’limga karang). Demak uning o’zidan oldigi gurux asosiy gurux (R_a) bo’lib ikkita uzatmaga ega bo’ladi, Chunki X_E=R_a=2. Shuningdek X_E=3 bo’lganda ham gurux birinchi tanlash guruxi xisoblanadi.
Elektr guruxining tavsifi X_E=6 va X_E=12 bo’lsa u birinchi tanlash guruxi bo’la olmaydi, Chunki X_E=R_a=6 va X_E=R_a=12 bo’lishi maqsadga muvofiq emas. Sababi uzatmaning asosiy guruxi (R_a) oltita yoki o’n ikkita uzatmaga ega bo’lishi R  4 shartni qanoatlantirmaydi (2.1-bo’limga qarang). Shuning uchun bunday hollarda X_E=R_aR_v ko’rinishdagi ikkita ko’paytiruvchi gurux- larga ajratilgan holda qabul qilinadi. Bunda elektr guruxi ikkinchi tanlash guruxi deb xisoblanadi va o’zidan oldingi guruxning uzatishlar sonini belgilab beradi.
Misol uchun Z=12, bo’lgan ikki tezlikli elektrodvigatelli uzatmaning tarkib to’rini ko’rib chiqamiz. Uzatmaning tezliklar qatori maxraji =1,26 uchun X_E=3. Demak uzatmadagi birinchi tanlash guruxi "Elektr guruxi" bo’lib ikkita uzatmaga ega, R_E=2₃(II) ko’paytiruvchi gurux ko’rinishida yoziladi. Asosiy guruxdagi uzatmalar soni X_E=R_a=3 ga teng bo’lib tavsifi X₁=1. Bu tarkib formulasi variantida R_a=3₁(I) ko’paytiruvchi gurux ko’rinishida tasvirlanadi.
Aylanishlar soni yoki surish xarakati pog’onasi o’n ikkita bo’lgan uzatmaning tarkib formulasi variantlaridan eng maqbul bo’ladigani Z=3₁(I)2₃(II)2₆(III). Buni ko’rilayotgan hol uchun Z=R_ER_aR_v=2₃(II)3₁(I)2₆(III) ko’rinishida yozib, uzatmaning tarkib formulasi sifatida qabul qilamiz. Uning tarkib to’rini yuqorida ko’rsatilgan an’anaviy usul bilan quriladi (2.9-rasm).
R_E= 2 X_E= 3 I R_a= 3 X₁= 1 II R_v= 2 X₂= 6 III

Z= 2₃ (II)· 3₁ (I) · 2₆ (III)
2.9 – rasm. Z= 12,  =  bo’lgan ikki tezlikli elektrodvigatelli uzatmaning tarkib to’ri.

Aylanishlar soni yoki surish xarakati grafigini bitta tezlikli elektrodvigatelli uzatma grafigini qurish tartibida bajariladi.

O’zgarmas tok elektrodvigatellari =1,12 bo’lgan elektr guruxini tashkil etib, sozlash doirasi D_E=3,15 bo’lganda elektrodvigatel valining 11 xil aylanishini xosil etadi. Shunday elektrodvigatelli uzatmaning tarkib formulasi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
Z=11₁R₁₁ (2.24)
bu yerda X_E=1, R_E=II; X₁=II, R_a=2
Misol tariqasida Z=22=11₁2₁₁ tarkib formulasining tarkib to’ri 2.10-rasmda tasvirlangan.
R_E= 11 X_E= 1 R_a= 2 X₁=11

I II III

2.10- rasm. Z= 22= 11₁· 2₁₁bo’lgan uzatmaning tarkib to’ri.