Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Yuza-yonbag’irlardagi suv eroziyasi quyidagi ko’rinishlarda kuzatiladi:
- sachratma eroziya;
- yuza yuvilishi;
- kichik jilg’achalar oqimi eroziyasi.
Sachratma eroziya yomg’ir tomchilarining yer sirtiga urilishi natijasida sochilgan tuproq zarrachalarining yonbag’irlar bo’ylab quyi tomon harakatlanishida kuzatiladi.
Yuza yuvilishi esa o’z navbatida:
- yuza-juda kichik jilg’achalar oqimi ta’sirida yuvilishga;
- jala yomg’ir ta’siridagi juda kichik jilg’achalar oqimi tufayli yuvilishga bo’linadi.
Birinchisi yuza oqim juda kichik jilg’achalar oqimiga aylanganda kuzatiladi. Unda juda kichik jilg’achalar oqimi ham, ular ta’sirida harakatlanayotgan zarrachalar ham, kichik bo’lsada, ma’lum o’lchamlar (chuqurlik, kenglik, kattalik)ga ega bo’ladi. Ikkinchisi ham yuqoridagiga o’xshash sharoitda hosil bo’ladi, lekin unda yomg’ir tomchilari qo’shimcha tur­bulentlikni yuzaga keltiradi va natijada suv eroziyasi jadalligi ortadi.
Kichik jilg’achalar oqimi eroziyasi:
- kichik jilg’achalar ta’sirida yuvilishga va
- yomg’irli-kichik jilg’achalar ta’sirida yuvilishga bo’linadi. Birinchisi asosan qor qoplamining erishi natijasida hosil bo’lgan kichik jilg’achalar ta’sirida yuzaga kelsa, ikkinchisida esa yomg’ir suvlari ham ishtirok etadi.
Jar-o’zan eroziyasi mos ravishda jarlik eroziyasiga va o’zan eroziyasiga bo’linadi.
Jarlik eroziyasi vaqtinchali oqar suvlar ta’sirida namoyon bo’ladi va o’z navbatida:
- chiziqli jar eroziyasi;
- bir bosqichli jar eroziyasi va
- ko’p bosqichli jar eroziyasiga bo’linadi.
Chiziqli jar eroziyasi kuchli yomg’irlar yoki noto’g’ri sug’orish natijasida yonbag’irlarning yuza oqimlar yig’ilib oqadigan qismida suv oqimining jo’shqin (turbulent) ha­rakati oqibatida kuzatiladi. Natijada oqim yo’nalishi bo’yicha chiziqli jarlik hosil bo’ladi.
Bir bosqichli jar eroziyasi yonbag’irlarda nishablik keskin o’zgargan joylarda bo’ladi. Jarlik cho’qqisidan oqib tushayotgan suv uning tubidagi tuproqni yuva boshlaydi va bu jarayon suv oqimi miqdori ortgan sayin zo’raya boradi.