Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

10.3-rasm. Daryo oqimining ta’minlanish egri chizig’i.

Yuqoridagi mazkur ifoda yordamida hisoblanib, chizilgan ta’minlanish egri chiziqlarida nuqtalar birmuncha sochilib tushadi. Bu esa hisoblashlarda ma’lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shundan qutilish, ya’ni egri chiziqni silliqlash maqsadida bir qancha nazariy tenglamalardan foydalaniladi. Amaliy hisoblashlarda ko’proq III tipdagi Pirson taqsimoti egri chizig’idan foydalanish taklif etiladi.

Nazariy taqsimotlarga asoslanib chizilgan ta’minlanish egri chiziqlarining quyidagi uchta parametri mavjud bo’ladi:
- qatorning o’rtacha arifmetik miqdori - U₀;
- o’zgaruvchanlik, ya’ni variatsiya koeffitsienti - S_v;
- asimmetriya koeffitsienti - S_s.
Mazkur parametrlarning barchasi daryolarda olib borilgan ko’p yillik uzluksiz gidrologik kuzatish ma’lumotlari asosida aniqlanadi.
O’rtacha arifmetik miqdorning qanday aniqlanishi yuqorida aytib o’tildi. Daryo oqimining variatsiya koeffitsienti yillik oqim miqdorining me’yorga nisbatan o’zgarishini ifodalaydi. Uning qiymati quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi:
,
bu yerda σ_y- qatorning o’rtacha kvadratli farqi bo’lib, quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi:
.
O’rtacha kvadratli farqning shu qiymatini yuqoridagi ifodaga qo’ysak, quyidagi tenglikka ega bo’lamiz:

Oxirgi ifodada uning surat va maxrajlari U₀ ga bo’lindi va shu bilan birga ekanligini hisobga olindi.
Asimmetriya koeffitsienti (C_s) kuzatish yillari qatoridagi oqim miqdorlarini uning me’yoriga nisbatan simmetriklik darajasini xarakterlaydi. Uni aniq hisoblash uchun ma’lum kuzatish yillaridan tashkil topgan qator bo’lishi zarur. Shuning uchun amalda ko’proq quyidagi empirik tenglikdan foydalaniladi:
C_s=2·C_v
Yuqorida bayon etilganlarga qo’shimcha sifatida ta’kidlash lozimki, o’zgaruvchanlik koeffitsienti yillik oqimning o’zgarishini statistik, ya’ni sonlar orqali ifodalashga imkon beradi. Hisoblash ifodalarida ko’rinib turganidek, daryo oqimining o’zgaruvchanligiga ta’sir etuvchi tabiiy geografik omillar e’tiborga olinmaydi.