Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

10.1-rasm. Oqim moduli (M)ning havzaning o’rtacha balandligi (N_o’rt) ga bog’liqligini ifodalovchi chizma
Antropogen omillar ta’siri. Inson xo’jalik faoliyatining daryo oqimiga ta’siri juda qadimga borib taqaladi, lekin bu ta’sir avvallari keng miqyosda kuzatilmagani uchun uncha sezilarli bo’lmagan.
O’tgan asrning o’rtalaridan boshlab esa insonning tabiatga ta’siri kuchaya bordi. Jumladan, inson xo’jalik faoliyatining daryo oqimiga ta’siri quyidagi ko’rinishlarda o’z aksini topdi:
- suv omborlari, suv elektr stantsiyalari (GES) qurish;
- daryo oqimini havzalararo qayta taqsimlash;
- sug’oriladigan yerlar maydonini kengaytirish;
- daryo havzasidagi botqoqlik yerlarni quritish;
- daryolar suv to’playdigan yirik maydonlarda agrotexnika tadbirlarini (o’rmon-melioratsiya ishlari) o’tkazish;
- yirik shaharlar va aholi punktlarini suv bilan ta’minlash;
- yirik sanoat korxonalarini (qog’oz ishlab chiqaruvchi, ximiya, metallurgiya, to’qimachilik) suv bilan ta’minlash va hokazo.
Yuqorida sanab o’tilgan omillar daryo oqimining miqdoriga ham, sifatiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bugungi kunda ana shu ta’sirni har tomonlama o’rganish, uni miqdoriy jihatdan baholash va bu ta’sir natijasida kelib chiqadigan salbiy oqibatlarning oldini olish yoki kamay­tirish gidrologiya fanining asosiy muammolaridan biri hisoblanadi.


Daryo oqimini ifodalash usullari
Daryolar oqimini miqdoriy baholashda oqim hajmi, oqim moduli, oqim qatlami (qalinligi), oqim koeffitsienti va oqimning modul koeffitsienti kabi ko’rsatkich­lardan foydalaniladi.
Oqim hajmi (W) deb, daryo o’zanining ko’ndalang qirqimidan ma’lum vaqt (kun, hafta, dekada, oy, yil) davomida oqib o’tgan suv miqdoriga aytiladi. Agar kuzatish joyida T kun uchun o’rtacha suv sarflari ma’lum bo’lsa, u holda shu vaqt davomidagi oqim hajmi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
W = 86400 * Q * T ,
bu yerda: Q - hisob vaqti - T kundagi o’rtacha suv sarfi, m³/s larda; 86400-bir kundagi sekundlar soni. Oqim hajmi m³ yoki yirik daryolarda km³ da ifodalanadi.
Yuqoridagi ifodadan ko’rinib turibdiki, oqim hajmini ixtiyoriy vaqt oralig’i-bir kun, bir oy, bir yil, to’linsuv davri va hokazolar uchun hisoblash mumkin.
Yillik oqim hajmini aniqlashda o’rtacha yillik suv sarfi bir yildagi sekundlar soniga ko’paytiriladi. Masalan, agar Q_{o`rt</sub>=25,0 m<sup>3</sup>/c bo’lsa, bir yilning 31,54*10<sup>6</sup> cekundga tengligini hisobga olib, daryodagi yillik suv hajmini
W<sub>y</sub> = Q<sub>o`rt} T = 25,0 m³/c * 31,54 *10⁶c = 788*10⁶m³ = 0,788 km³
miqdorga teng ekanligini aniqlaymiz.