Ma’ruza 1. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar (Amphibia) sinfi. Reja: 1. Qadimgi zamonda amfibiyalar sinfining turlari
2.Haqiqiy salamandralar (Salamandridae)
3.Oyoqsizlar turkumi vakillari
Qadimgi zamonda amfibiyalar sinfining turlari kup bulgan va ular 11- 12 ta turkumga bulib 5fganilgan. Xozirgi vakta suvda xamda kuruklikda yashovchilar sinfiga 3 ta turkum, 25-30 ta oila va 2500 dan 4000 tagacha tur kiradi: 1. Dumlilar (Caudata yoki Urodela) turkumi. 2. Oyoksizlar (Apoda) turkumi. 3. Dumsizlar (Ecaudata yoki Anura) turkumi. Uzbekiston xududida amfibiyalar sinfidan dumsizlar turkumiga kiradigan Zta turi (kul bakasi-Rana ridibunda, yashil kurbaka-Bufo viridis va Urta Osiyo kurbakasi-Bufo danatensis) uchraydi. Dumlilar turku midan tritonlar akvariumlarda bokiladi. MDX da suvda xamda kuruklikda yashovchilarning 34 ta turi uchraydi. Shulardan 23 ta turi dumsizlar turkumiga va 11 ta turi dumlilar turkumiga kiradi. Oyoksizlar turkumining vakillari MDX da uchramaydi. Dumlilar (Candata yoki Urodela) turkumi Bu turkumga 280 tadan - 350 tagacha tur, 39 ta avlod, 8 ta oila va 5 ta kenja туркум kiradi. Dumlilar turkumining xarakterli belgilariga, avvalo, ularning tanasi uzunchok bulib, yaxshi tarakkiy etgan dumi, bir xil rivojlangan oldingi va keyingi oyoklari buladi. Ayrim turlarida (sirenlarda) keyingi oyogi reduksiyalangan. Boshi bilinar-bilinmas tanaga ulanib ketgan. Umurtkalari amfitsel yoki opistotsel tipda tuzilgan. Tuban guruxdarida xorda murtak xolida bir umrga saklanadi. Xakikiy kovurgalari yuk, lekin kalta-kalta ustki kovurgalari bor. Tana va dumini gorizantal tekislikda egib suvda suzadi yoki kuruklikda yerda urmalaydi. Kupchiligi suvda suyaklari takomillashgan, lekin tepa va manglay (peshona) suyaklari dumsizlar turkumi vakillarinikiga uxshash bir-biriga kushilgan emas. Bir juft ponasimon kuz suyagi bor. Umrov suyagi yuk. Dumsizlar turkumidan fark kilib, dumlilar turkumi vakillarida bilak va boldir suyaklari kuruklikda yashovchi umurtkalilarnikiga xos shaklda tuzilgan, ya’ni bilagida tirsak va bilak suyaklari aloxida-aloxida, boldir suya gida katta va kichik boldir suyaklari aloxida-alodada buladi. Qon aylanish sistemasi birmuncha sodda tuzilgan. Bu turkum vakillarining kuchiligida asosan tashki jabra, ba’zilarida ichki jabra bir umrga saklanadi. Teri orkali nafas olish kuchli rivojlangan. Dumlilarda nogora pardasi va nogora bushligi yuk. Bu turkumning kupchilik vakillarida yon chizik organlari bir umrga saklanadi. Kuch il ik turlarida otalanish ichki, ba’zilari tirik tugadi. Ayrim turlari lichinkalik davridayok kupayish xususiyatiga ega, ya’ni neoteniya xodisasi kuzatiladi. Dumlilar turkumining ayrim vakillarini lichinkalik davrida kupayishi, ya’ni neoteniya xodisasini 1884 yili Kalman kuzatgan. Neos - yosh, balogatga yetmagan, ulgaymagan degan ma’noni bildiradi. Bu xodisa alp tritoni, aksolotl va boshka tur dumlilarda uchraydi. Kuyida dumlilar turkumining ayrim kenja turku ml ar i va oilapari tugrisida ma’lumotlar keltirilgan.yashaydi. Bu turkum vakillari asosan shimoliy yarimsharda tarkalgan. Ularning miya kutisi 1. Yashirin jabrapilar (Ciyptobranchoidea) kenja turkumi vakillari dumlilar turkumining eng soddalaridan xisoblanadi. Bularning umurtkalari amfitsel tipda, uruglanishi tashki. Bu kenja turkumga yashirin jabrapilar (Cryptobranchoidae) va burchaktishlilar (Hynobiidae) oilalari kiradi. Yashirin jabralilar (Cryptobranchoidae) oilasiga eng sodda va primitiv dumli amfibiyalar kiradi. Bu oilaning vakillariga Yaponiyaning togli daryolarida xamda Markaziy Xitoy daryolarida uchraydigan Yaponiya gigant salamandrasi (Megalobatrachus japonicus) bilan Amerikada tarkalgan buyi 70 sm keladigan yashirin jabrali salamandralar (Cryptobranchus alleghensis) kiradi. Yaponiya gigant sapamandrasining uzunligi 160 sm gacha boradi. Otalanishi tashki, toshlarning tagida uchraydi. Ular tuxumlarini sekin okadigan suvdagi inlariga kuyadi. Bu salamandra ovlanadi, gushti ovkatga ishlatiladi. Burchaktishlilar (Hynobiidae) oilasiga juda xdm primitiv bulgan 20 ga yakin tur kiradi. Ularning umurtkasi 2 tomondan botik, ya’ni amfitsel tipda tuzilgan. Otalanish tashki. Burchaktishlilar asosan Shar kiy Osiyoning tayga mintakalarida tarkalgan. Bu oilaning tipik vakillariga sibir turt barmokli burchaktishi, ya’ni sibir turt barmokli tritoni (Hynobius), uchar baka (Keyserlingii), yettisuv bakatishi (Ranodon sibincus) va ussuriy tirnokdi tritoni (Onychodactylus fischeri) kiradi. Sibir burchaktishlilari suvda asosan urchish davrida yashaydi. Ular sovuq muxitga chidamli, 2-4° S xaroratda x;am xarakatsiz xayot kechiradi. Dumlilar turkumining eng kup turlari salamandralar (Salamandroidea) kenja turkumga kiradi. Bu kenja turkumga 3 ta oila kiradi.
