Mashg‘ulotning maqsadi: Otalanish jarayoni bilan tanishish. Urug’lanish xillarini o’rganish. Urug’lanish morfologiyasi bilan tanishish.
Kerakli jiozlar: mikroskoplar, yoritgich chiroqlar, tayyor gistologik preparatlar jamlanmasi, amaliyot darsi uchun uslubiy qo‘llanmalar, amaliyot darsi uchun daftarlar, oddiy qalamlar va ruchkalar.
Jinsiy hujayralar - ona organizmidami yoki undan tashqaridami qo’shilishiga qarab urug’lanish ikki xil bo’ladi:
1. Tashqi. 2. Ichki.
Tashqi urug’lanishda jinsiy hujayralar suv muhitida qo’shiladi. Ichki urug’lanishda esa spermatozoid tuxum bilan urg’ochining namlangan jinsiy yo’llarida qo’shiladi. Birinchi holda embrionning rivojlanishi hamma vaqt suvda, ikkinchisida - ona organizmining ichida yoki undan tashqarida bo’ladi. Bu tuxum qo’yuvchi hayvonlarga xos bo’ladi. Urug’lanishning muvaffaqiyatli chiqishini belgilovchi asosiy sharoitlardan biri qo’shilishga tayyorgarlik yoki boshqacha qilib aytganda jinsiy hujayralarning etilganligidir. Spermatozoidlar yetilish va shakllanish jarayonlarini to’la tamomlagandan keyin urug’lanishga qobiliyatli bo’ladi va qobiliyatini ular qaysi turga mansubligiga va qaysi sharoitda bo’lishiga qarab turli vaqt mobaynida saqlaydi. Tuxum hujayrasining spermatozoid bilan qo’shilishiga tayyorgarligi yo’llovchi tanachalarning ajralib chiqishi bilan aniqlanadi. Ba‘zi hollarda, masalan dengiz kirpisida, spermatozoid tuxumga ikkala yo’llovchi tanachalar ajralib chiqqandan so’ng kiradi. Askaridada, shuningdek odamda bunday tanachalar tuxum spematozoid bilan yaqinlashganda ajralib chiqadi. Biroq spermatozoid yetilishning yoki birinchi bo’linish (sut emizuvchilarda) yoki ikkinchi bo’linishi (lansetniklarda) bosqichida bo’lgan tuxum hujayrasiga kiradigan hayvonlar ham bor. Tuxum spermatozoid bilan jinsiy hujayralar tuzilishiga ham, ularning fiziologik xossalariga ham taalluqli bo’lgan xiyla murakkab moslanishlar bilan qo’shiladi. Bu moslanishlar juda xilma-xildir va organizmning barcha oldingi evolyusiyasi bilan bog’liqdir. Masalan, miya qobiqlari bilan qoplangan xasharotlarda akula tuxumlarida spermatozoid o’tishi
uchun maxsus teshikcha - mikropile bo’ladi. Ninatanlilarni tuxumlarining qobiq studenli (quyuqlashib qotib qolgan) moddali bo’ladi. Bu orqali spermatazoid istagan nuqtadan ichkariga kira olishi mumkin. Urug’lanmagan tuxum bilan yaqinlashgan vaqtda spermatazoidda akrosoma joylashgan vakuolaning devori yoriladi va ingichka akrosomali ip chiqadi. Akrosomli ipning uzunligi tuxumning studenli qobiqning qalinligiga to’ri keladi. Akrosomli ipning tuxumning yuzasi bilan yondoshgan joyida bu ip atrofida urug’lanish bo’rtmachasi hosil bo’ladi va ip spermatozoid boshchasining oldingi qismi sifatida tuxum ichiga kiradi. Akrosomda o’zgarishlar kuzatiladi. Akrosomli ipning roli to’la aniq emas: aktiv harakatini to’xtatgandan keyin spermatozoidning tuxum ichiga siljishi akrosomli ip bilan bog’liq emas. Ehtimol u tuxum qobiqni eritib yuboradigan modda saqlashi mumkin. Mikropilening va ehtimol urug’lanish bo’rtmachasining hosil bo’lishi bilan spermatozoidning tuxum hujayrasiga kirishi osonlashadi. Ular uchrashganda esa spermatozoidlar aylanma harakat qiladi, bu taksis hodisasiga sabab bo’ladi. Tajriba ko’pgina hayvonlarda tuxum hujayrasi spermatozoidlarga ijobiy xemotaksis ta‘sir etadigan almashinuv maxsulotlarini ajratib chiqarishini ko’rsatadi. Bir muncha vaqt urug’lanmagan tuxumlar turgan suvlar ham bunday xossaga ega bo’ladi. Ko’pgina hayvonlarda spermatozoidlarning tuxum hujayrasi tomonga harakati tigmotaksis ta‘sirida yuz beradi. Lekin urug’lanishning yaxshi bo’lishi jinsiy hujayralarning moslanishi bilangina belgilanmaydi, u shuningdek, xususan tashqi urug’lanishda (baliqlarda, amfibiyalarda) muhit sharoitiga ham bog’liq bo’ladi. Muayyan konsentrasiyadagi tuzlar (NaCl, KCL, SaCL2, MgCL2...) va gidroksil ionlar bo’lgan suyuq muhit urug’lanishning zarur sharoiti bo’lib hisoblanadi. Kislotali muhitda urug’lanish sodir bo’lmaydi. Biroq, ikkinchi tomondan, kuchli, ishoriy reaksiyalarda, garchi jinsiy hujayralar qo’shilsada zigota
rivojlanmaydi. Muhit reaksiyasi bir oz ishqoriy bo’lishi kerak.
