|
2. Upkasiz salamandralar (Plethodontidae) oilasiga 215 ta tur kiradi. Bu oila vakillari asosan Shimoliy Amerikada, ayrim turlari Markaziy va Janubiy Amerikada tarkalgan. Janubiy Yevropada bitta yoki ikkita turi uchraydi (gor salamandrasi). Ularning xamma turlarida upkasi bulmaydi. Bunga sabab ularning suv muxitiga yashashga utganligi bulsa kerak. Ular asosan teri orkali nafas oladi, ayrim turlari esa xalkumining shillik pardasi orkali xam nafas olishi mumkin. Upkalari, extimol tog suvlarida yashaganligi uchun yuk bulib ketgan bulsa kerak. Kuruklikda yashaydigan turlari faol bulmaydi, kislorodni suvda yashaydiganlariga nisbatan kam iste’mol kiladi. Upkasiz sapamandralarning yuragi 2 kamerali buladi, kichik kon aylansh dorasi yuk, chunki yurak bulmasi tusik bilan ajralmagan. Ular tunda faol xayot kechiradi. Kunduzi esa salkin, soya namliklarda yashirinib yotadi.
Kuruklikda yashaydigan turlari tuxumlarini tungaklar ichiga, daraxtlar ostiga nam yerlarga kuyadi. Jilga salamandrasi tog suvlarida yashaydi. Kuruklikda yashaydigan turlarining urgochisi uz tuxumlarini tanasi bilan urab to tuxumdan yosh salamandra chukkuncha kuriklab yotadi. 3, Amfiumalar (Amphiumidae) oilasiga xozirgi amfibiyalarning eng yirik turlari kiradi. Ayrim turlarining uzunligi 1 metrgacha boradi. Oyoklari yaxshi riojlanmagan. 2 juft nimjon rudimentar oyogi bulib, barmoklari 2-3 ta yaxshi rivojlanmagan. Shuning uchun ularning oyoklari yurishga layokatsiz. Bir juft kuzi teri ostiga yashiringan. Nafas olish organiga upka bilan bir katorda ichki jabralari xam kiradi. Boshining ikki yonida 1 tadan jabra yorikdari bor. Bu oilaning 1 ta urugi va 3 ta turi bor, tipik vakillariga ugorsimon amfiuma (Amphiuma means) va uchbarmokli amfiumalar kiradi. Ular Shimoliy Amerikaning janubiy sharkida tarkalgan. Uzunligi 70-100 sm ga boradi. Xdyotining kup kismini suvda utkazadi, ya’ni botkok, kulmak va sekin okar arik suvlarida yashaydi. Ular suvdan tashkarida ancha v akt tura oladi, Ugorsimon amfiumaning gavdasi usti kora rangda, korin tomoni och rangda buladi. Kunduzi balchikka kumilib, tunda faol xayot kechiradi. Tanasini ilon kabi kayirib suvda tez suzib yuradi. Kishda balchik ichiga 1 metrgacha kumilib uykuga ketadi. Kiskichbaka, chuvalchang, mollyuskalar va baliklar bilan oziklanadi. Kattik parda bilan uralgan 50 tacha tuxumlarini avgust oylarida suvdan tashkarida nam joylarga kuyadi. Urgochi amfiumalar uz tuxumlarini tanasi bilan spiralsimon urab, rivojlangunga kadar ximoya kiladi. Tuximining ichida embirionining rivojlanishiga 150 kun kerak buladi. Tuxumdan chikkan lichinkalari tashki jabrasi orkali, voyaga yetganlari esa upka bilan nafas oladi. Lichinkasidan voyaga yetgan amfiumaga aylangungacha 80-100 kun ketadi. Ambistomalar (Ambistomatoidea) kenja turkumiga fakat bitta ambistomalar (Ambystomatidae) oilasi kiradi. Bu oilaning vakillari asosan Shimoliy va Markaziy Amerikada tarkalgan. Ularning umurtkalari xam 2 tomondan botik buladi, ya’ni amfitsel tipda. Ambistomalarning terisi tekis buladi. Dumi yugon, rangi kungir jigarrang ochik doglari bor. Buyi 15-30 sm gacha boradi. Salamandr aga uxshash 4 ta urugi va 35 ta turi bor. Ularning lichinkasi (itbaligini) ba’zan aksolotl deyiladi va lichinkalik davrida ular kupayish (urchiy olish) xususiyatiga ega, ya’ni ularda neoteniya xodisasi kuzatiladi, Umurtkasiz xayvonlar bilan oziklanadi, Otalanishi ichki, 50 tadan 500 tagacha tuxumini suvga kuyadi, lichinkasi xam suvda rivojlanadi. Lichinkasi shoxlangan tashki jabrasi orkali nafas oladi. Kuruklikda jinsiy voyaga yetadi. Asosiy vakili yulbarsimon ambistoma (Ambystoma tigrinum) xisoblanadi. 4. Proteylar (Proteidea) kenja turkumiga bitta proteylar (Proteidae) oilasi kiradi. Bu oilaning 2 ta urugi va 6 ta turi bor. Yevropa proteyi (Proteus angumus) Bolkon yarimorolida tarkalgan, ya’ni u Bol kon yarimorolining yer osti suvlarida uchraydi. Kuprok yer ostida, korongu gorlardagi suvlarda yashaydi. Buyi 28 sm, rangi uzgaruvchan. Uning kuzi reduksiyalangan, ustki tomondan teri bilan koplangan. Oyoklari kuchsiz, juda kichkina, nozik yurishga yaramaydi, teri ostiga yashiringan. Oldingi oyogida 3 ta va orka oyogida 2 ta barmogi bor. Evropa proteyi tabiiy muxitda ba’zan tirik tugadi, kupincha otalangan tuxum kuyadi. Ularda tirik tugish suv xaroratining 15°S dan past bulgan davriga tugri keladi, ozigi xar xil umurtkasiz xayvonlar xisoblanadi. Tutkinlik davrida maydalangan gushtni xam yeydi. Ular uzok v akt (yillab) ochlikka chidaydi. Amerika proteyi (Necturus inaculosus) Shimoliy Amerikaning kichik suvliklarida, kullarida yashaydi. U asosan tagi kumlok, sekin okadigan ser ut kullarda tarkalgan. Uzunligi 36-40 sm gacha boradi, Gavdasi kulrang bir kancha xoshiyali kora xollari bor. Oldingi va orka oyoklarida 4 tadan barmoklari bor. Ular tungi xayvonlardir. Kunduzi toshlar ostida yashirinib yotadi. Amerika proteyining upkasi bulsa xam suvdan tashkarida uzok yashay olmaydi, ya’ni 4 saotdan keyin xalok buladi. Ularda bir umrga bir tutam tashki jabrasi sakdanib koladi, suvda jabradan tashkari terisi orkali xam nafas oladi. Kuruklikda terisi kurib, nafas olish xususiyatini yukotadi. 5. Sirenlar (Sirenidae) oilasini uz ichiga oladigan Meantes kenja turkumi Shimoliy Amerikada va Farbiy Yevropada tarkalgan. Uzunligi 16-90 sm. Gavdasi chuzik, dumi uzun, eshkaksimon suzgich burmalari bor. Tashki jabralari 3 juft. Kuz kovoklari yuk. Ularning 2 ta urugi va 3 ta turi tarkalgan. Gavdasini ilon kabi kayirib suvda suzib yuradi. Gavdasining ustida kulrang mayda sarik xollari bor. Orka oyoklari yuk. Oldingi oyoklarida 4 tadan barmoklari bor. Proteylarnikiga uxshash sirenlarda xam bir umrga 3 juft tashki jabrasi saklanib koladi. Bundan tashkari rudement xolidagi jabra yorigi saklangan. Kuzlarini ustidan teri koplangan. Suvda kislorod yetishmasa, ular suv ustiga chikib upka orkali nafas oladi. Bu oilaga katta siren (Siren lacertina) va ola siren (Pseudobranchus striatus) kiradi (111- rasm). Katta sirenning uzunligi 70 sm gacha boradi. Ola sirenning uzunligi 20 sm keladi. Uning oldingi oyoklarida 3 tadan barmogi bor, botkokliklarda yashaydi
Do'stlaringiz bilan baham: |
