Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda irodaviy faoliyatning tarkib topishi.
Irodaviy xarakatlar ma’lum maksad asosida amalga oshiriladigan, tula anglangan xarakat bulgani uchun bunday murakkab xarakatlar xali chaqaloq bolalarda bulmaydi. CHakaloq bolalardagi aktivlik asosan ixtiyorsiz, reflektor xarakatlardan iborat buladi. CHaqalok bolalar uzlarining bironta xam xarakatlarini idora qila olmaydilar.
Masalan, kichkina bola uziga yoqkan yoki uni qiziqtirgan biron narsani kupgan paytida juda kup betartib (qul-oyoklari, boshi bilan) xarakatlar qila boshlaydi. Lekin xarakatlarning birontasi xam
ma’lum bir maksadga karatilgan bulmaydi.
Bola uch-turt oylik bulgandagina, uzining boshini tik xolatda ushlay oladigan buladi. Ana shu davrdan boshlab bolaning ixtiyoriy xarakatlari rivojlana boshlaydi. Bola 5-6 oylik bulgach tanasining muvozanatini saqlab bemalol utipa oladilar, qullari bilan uz atrofidagi narsalarni ushlab kupadigan buladi. Ana shu tariqa bolaning ixtiyoriy xarakatlari rivojlana borib, bola bir yoshga tulgach, uz xarakatlarini ixtiyoriy ravishda idora qilib yura boshlaydilar.
Ilk bolalik yoshidagi bolalarning irodaviy xarakatlarini rivojlantirishda nutkni egallash nixoyatda katta rol uynaydi. Bola nytqni egallab olgach, u kattalar bilan nutq orkali, munosabatga kirishadi, ularning topshiriklarini kuvonib bajaradi. Masalan, kichkina bolalar katta odamlarning "bu yoqqa kel", "mana bu erga utip", "qulingni ber" kabi topshiriqlariga bemalol tushunib sidqi dildan bajaradilar.
YAsli yoshida bolaning ixtiyoriy xarakatlari tez sur’at bilan rivojlana boshlaydi. U uzini qiziktirgan narsalarni olib ushlab, uni aylantirib xar tomonlama timirekilab kupadi. Bola shu davrdan boshlab kattalarga taklid qilgan xolda ixtiyoriy irodaviy xarakatlarni bajara boshlaydi. SHuning uchun xam ularning irodaviy xarakatlarini tutri yulga solish, rivojlantirib borish kattalar zimmasiga yuklatiladi.
Irodaviy jarayonlar bilan bogliq bulgan asosiy ixtiyoriy xarakatlar bogcha yoshidan boshlab yuzaga kela boshlaydi. Lekin kichik yoshdagi bogcha bolalarida xali ixtiyorsiz xarakatlar ustunlik kiladi. 3 yoshli bolaning kupgina xarakatlari uning tafakkuriga emas, balki xissiyotiga tobe buladi. SHuning uchun xam bu yoshdagi 6olalar xali biron bir ishga uzlarini majbur etish uddasidan chiqa olmaydilar.
Bogcha yoshidagi bolalar irodaviy xarakatlarining rivojlanishida ular nytqining tobora usib borishi juda katta axamiyatga ega. Tarbiyachilar va ota-onalar turli yoshdagi bolalarga ogzaki turda turli xil vazifalarni topshiradilar. Bolalar ayni chogdagi uyinlarni yoki boshqa qilayotgan ishlarini quyib, kattalarning topshirgan vazifalarini bajarishlari kerak. Ana shunday topshiriqlar berish orkali bolalarda ixtiyoriy xarakatlarni ustirib borish mumkin. Lekin ogzaki topshiriklarni bogcha yoshidagi xamma bolalar xam bir xilda bajaravermaydilar. Masalan, kichik yoshdagi bogcha bolalari, ya’ni uch yoshli bolalar ogzaki berilgan topshiriqlarni xotiralarida uzoq vakt saqlab turolmaydilar. U lar topshirikni tezda unutib kuyib, uning upniga uzlari xoxlagan ish bilan shugullanadilar. Bunday xolat ularni tashvishlantirmaydi. Hytq asosan upta va katta gurux yoshidagi bolalar irodasini rivojlantirishda katta axamiyatga ega buladi. Bu yoshda bolalar topshiriklarni ixtiyoriy ravishda bajarishda suz orkali tushuntirib berilgan usullarga rioya kilishga intiladilar.
Bogcha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy xarakatlar rivojlanishi bilan birga irodaviy jarayonlar xam kupina boshlaydi ( maksad kuyish yul ­yurik xamda vositalarni belgilash, kapopra kelish va karorni ijro etish). Lekin kichik yoshdagi bolalarda bunday irodaviy jarayonlar xalianik emas. Utkazilgan tekshirishlarning kupsatishicha, 3 yoshli bolalarning xarakatlari kuyilgan kat’iy bir maksaddan kelib tarkib topa boshlaydi. Bunda kattalarning ularga upnak kupsatishlari juda katta axamiyatga egadir.
Katta yoshdagi bogcha bolalarida bogchada utkaziladigai sistemali mashgulotlar davomida ayrim ta’lim ishlari, ya’ni uqish tizimi jarayoni bilan boglik, bulgan malakalar tarkib topadi. Bola rasm chizish mashgulotlarida kalamni tyrpi ushlash malakasini orttiradi, sanok, va ona tili mashgulotlarida birdan ungacha sanash va boshka malakalarga ega bula boradilar. Ana shunday malakalarni tarkib toptirishda mashkning roli kattadir. Ta’limiy mashgulotlarda tarbiyachi xar bir xarakatning kanday bajarilishini oldin uzi kupsatishi va undan shunu bolalardan talab kilishi kerak. Mashk kilish orkali bolalarda juda elementar xisoblash, yozish va uqish malakalari xosil kilinadi.
Bogcha yoshidagi bolalar irodaviy xarakatlarining rivojlanishida uyin juda katta rol uynaydi. Uyin bolalar irodasini ustiruvchi va mustaxkamlovchi omillardan biridir. Bolalar uzlarining turli-tuman uyinlarida uz oldilariga ma’lum maqsadlarni quyadilar, ba’zan uchrab qolgan tusiqlarni engib, kuzlagan maqsadlarni amalga oshirishga xarakat qiladilar. Bogcha yoshidagi bolalar predaniy xarakatlarini ustirish va mustaxkamlashda rollarga bulinib uynaydigan xamda qoidali uyinlarning axamiyati goyat kattadir. Uyin qoidalariga rioya qilishda uz iroda kuchini ishga solishga tugpi keladi, chunki bola uyin paytida uzining xarakatlarini uynovchilarning maqsadlari bilan moslashtirishi kerak. Kichik gurux bolalari esa buning uddasidan chiqa olmaydilar, ya’ni uyin qoidalariga tyla rioya qila olmaydilar.
SHuning uchun ular qoidali uyinlarga katnashganlarida juda sodda rollarni bajaradilar. Masalan, "poezd" uyinida faqat passajir (yulovchi) rolini uynaydilar.
Bogcha yoshidagi bolalar irodaviy xarakatlarini ustirish va mustaxkamlashda ularni mexnat mashgulotlariga jalb qilishning xam axamiyati kattadir. Bolalarga biron mexnat topshirigi berilsa, ular ayni chogdagi uzlarining mayl-xoxishlarini engib, mexnat topshiriklarini) uz vaqtida bajarishga intiladilar. Ular kupincha, xatto uynab turgan uyinlarini xam tuxtatib,topshirikni bajarishga kirishadilar. Bu esa ularda predaniy xarakatlarning rivojlanishiga yordam beradi.
Bolalardagi irodaviy xarakatlarni rivojlantirish maksadida ularni uz-uziga xizmat qilish, synurish-sidirish, guruxda navbatchilik qilish, poliz ekinlarini, gullarni parvarish qilish va tabiat burchaklarida navbatchilik kilish kabi mexnat turlariga jalb qilish zarur. Bunda faqat mexnat topshiriqlari berish bilangina cheklanib qolmay, balki bolalarning bu topshiriqlarni qanday bajararanliklarini xam doimiy ravishda tekshirib, nazorat kilib turish lozim. Ana shunday qilgandagina bolalarda javobgarlik xissi yuzaga keladi.
Bogcha yoshidagi bolalarning biron maksadni aniklash va biron qapopra kelishlarida motivlar kurashi xam kupinadi. Masalan, kichik yoshdagi bogcha bolasiga ikkita uyinchokni kupsatib, shulardan birini tanlab olish taklif etilsa, u darrov tanlab ololmaydi. U kulini gox; u uyinchoq gox bu uyinchokqa chuzadi. Bunday xolda juda sodda bulsa xam motivlar kurash yuzaga keladi, bola kaysi bir uyinchokni olish xakida qapopra kelolmaydi. Urta va katta gurux bolalari esa biron uyin
uynashni tanlashda (ya’ni uyin maksadini aniqlashda) anchagina tortishadilar.
Bogcha yoshidagi bolalarda ijtimoiy motivlarning ta’siri bilan bir katop iroda sifatlari, ya’ni qatiylik, mustakillik,tashabbuskorlik, dadillik kabi sifatlar tarkib topa boshlaydi. Lekin
bogcha yoshidagi bolalar irodasining bunday sifatlari katta odamlarnikidek mustaxkam, ya’ni xarakter xislatlariga aylanib ketgan darajada bulmaydi. Urta va katta yoshdagi bogcha bolalarida
kupinadigan ba’zi iroda sifatlari (katiylik, mustakillik kabi)kupincha epizodik xarakter kasb etadi. Bu yoshdagi bolalar bajarayotgan ishlarida biron tuskinlik uchrab qolsa, uzlari mustakil ravishda 6artaraf kilishga urinadilar. Lekin bu ishning ular uchun ogirlik qilayotganligi sezilib turadi. SHu sababli bunday tuskinliklar chiqib qolgan paytda, ular kattalarni yordamga chakiradilar. Uzokrok davom etadigan tuskinliklarni engishga bogcha yoshidagi bolalarning chidamlari etmaydi. Bajarayotgan ishlari ularni juda kiziqtirsa, ular uzok davom etadigan tuskinliklarni xam chidam bilan engishga xapakat qiladilar.
SHunday qilib, bogcha yoshida bolaning irodaviy xarakatlari xar tomonlama rivojlanib, mustaxkamlanib boradi. Bolalar irodasini rivojlantirib borish ularni maktabga tayyorlash shartlaridan biridir. Maktabdagi ukish jarayoni dastavval bolalardan irodaviy(ixtiyoriy) xarakatlarni va iroda sifatlarining anchagina rivojlangan bulishini talab kiladi. Agar bolalar uz xatti­ xarakatlarini uzlari idora eta olmasalar, maktabning katiy tartib­ qoidalariga rioya kila olmaydilar. Natijada ularga sistemali bilim berish mumkin bulmay koladi. SHuning uchun tarbiyachilar va ota-onalar bolalariga xar xil topshiriqlar berish orkali ularning irodalarinitarbiyalab borishlari zarur.
Bogcha yoshidagi davrda bolalarning malaka va odatlari xam rivojlanib boradi. Dastavval ilk yoshdagi bolalarda (chakaloqlarda) malaka xam, odat xam bulmaydi. Malaka va odatlar odamning individual xayoti davomida, turmush tajribasining ortishi bilan tarkib topib boradi. Bolada 5-6 oylik bulganda utirish yoshiga tylgach yurish malakasi, uch yoshga yaqinlashgach esa, mustakil kiyinish, echinish,oakqatlanish malakalari xosil bulib boradi.
Bogcha yoshidagi bolalarda juda sodda bulsa xam ayrim mexnat malakalari, ya’ni xonani ozoda va tartib bilan yigishtirish, gullarni parvarish kilish, idish-tovoqlarni yuvib va artish malakalari tarkib topa boshlaydi. Bogcha yoshida bolalarda madaniy gigiena odatlari, ya’ni yuz-kullarni yuvib, ozoda kiyinish xamda ijobiy, axlokiy odatlar tayyorligi ayrim psixik jarayonlarning tarakkiyot darajasi bilan emas, balki bola shaxsining umumiy tarakkiyot darajasi bilan aniklanadi.
Bolalarda 5-6 yoщdan boshlab shaxsiy ong tarkib topa boshlaydi. Bu shunday xollarda kurinadiki, bolalar uzlari yashab turgan ijtimoiy muxitdan uz uyinlarini belgilashga, kattalar bilan yanada yakinrok yanada tularok munosabatlar sistemasini urgatishga intiladilar. Katta gurux bolalari maktabga borishdan ancha ilgariyok maktab xakida orzu kila boshlaydilar. Maktabniig kanday ekanini kattalardan tez tez ,surishtirib turadilar. Maktabga borish vaktlarini anik biliga xarakat kiladilar. Agar biror urtoklari maktabga utib ketsa, juda xavaslari kelib, uzlari borchada qolganlaridan uksinib ketadilar. Katta yoshdagi borcha bolalariiing maktabga intilishlari ijtimoiy munosabatlar tizimidan yangini egallashga bulgan intilishlarining konkret ifodasidir.
SHunday kilib, bolaning maktabdagi ukishga tayyorligi shaxsining ijtimoiy etuklik boskichlaridan biridir. Lekin ijtimoiy taraqkiyotniig bunday etuklik boskichiga bola uz-uzidan kutarilmaydi. Uni bu boskichga bogchadagi va oiladagi butun ta’lim tarbiya ishi kutaradi.
Bola etti yoshga tylganda jismoniy jixatdan ancha usadi, uzini idora kilishga, nojuya xatti-xarakatlardan uzini tiyishga, xulk-atvor koidalarini uzlatirishga xarakat kiladi. U uzini eplay boshlaydi, uz kuchiga yarasha mexnat kila oladi, masalan, bolalar bogchasida navbatchilik vazifasini bemalol uddalaydi. Jamoada yashashga kunika boshlaydi. Bolaning turmush tajribasi tobora ortadi, Kup narsalarning nomini va ulardan kanday foydalanishni biladi. Xotirasi va tasavvurlari usib, kupgina she’r va xikoyalarni yoddan bilib oladi. Bolaniig nutki ma’lum darajada usgan buladi, u uz urtoklari va kattalar bilan erkin suxbat kila oladi.
Etti yoshli bolalarning xis-tuygulari ancha usadi. Xayrixoxlik, raxmdillik, urtoklik kabi xis-tuygular mustaxkamlana boshlaydi.
Bu davrda bolada turli xarakatlar mustaxkamlanadi, u kaychi, igna, kalam kabi qurollardan foydalanish malakasini egallay boshlaydi. Biroq bu davrda xam bolada xali beixtiyor aktivlik ancha ustun turadi. SHu sababli bolani kiziktiradigan yoki unga kuchli ta’sir qiladigai narsalar uning dikkatini jalb kiladi. Bu yoshda xam uyin juda katta rol uynaydi. Uyin jarayonida bola uzini idora kilishga, uz xarakatlarini uyin koidalariga buysundirishga, javobgarlikka, jamoa manfaatini ustun kuyishga odatlanadi. Bu xislatlar keyiichalik ukish mexnatiga utish uchun zarur bulgan xislatlardir. Uyin jarayonida bolaniig akl-idroki, zexn va boshka psixik xususiyatlari usadi. Bular uz navbatida, bolaning maktabda ukishi uchun psixologik zamin tayyorlaydi. Bunday zaminni tayyorlash va mustaxkamlaщda, albatta oilada xamda bolalar bogchasida olib boriladigan ta’lim tarbiya ishlari xal kiluvchi axamiyatga egadir.
Umuman, malaka va odatlarning inson xayotidagi roli bagoyat katta. Buni biz maktabga bogchadan va typpa-tugri uydan kelgan bolalarning tarakkiyot darajalari uptasidagi farkdan yakkol kurishimiz mumkin.