Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bola shaxsining rivojlanishi.
Oila bolani urab turgan ijtimoiy muxitning eng muxim buginidir. Uning bola shaxsi shakllanishiga kursatadigan tasiri benixoyat katradir, Bolaning mustakilligi nisbiy bulib, u kyp jixatdan katralar karamogi va yordamiga muxtoj buladi. Ota-onaning fikri va munosabati bu davrda shunchalik katta undovchi kuchga ega buladiki, u xulk-atvorning regulyatori va psixik rivojlanishining stimulyatori bulib xizmat kiladi.
Psixiatrlarning ta’kidlashicha. bolani xaddan tashqari kattiq kullik bilan tarbiyalash unda nevrozlarni va psixosteniyani keltirib chiqaruvchi omillaridan biridir.
Albatta, xar bir oiladagi munosabatlar uziga xos xamda takrorlanmasdir. Birok ota-ona va bola munosabatlarining umumiy jixatlari xam mavjuddir. Ota onalar bolalar xulk-atvoriniboshkarishda kanday usullardan foydalanishlariga kura urtadagi munosabatlar kypincha "demokratik" va "avtoritar" nazorat kiluvchi kabilarga ajratiladi.
Bolalarga oilaviy ta’sir etishning "demokratik" shakli uchun quyidagilar xos: bolaga kyp narsaga ruxsat beriladi, bola bilan kyp kontakt qilandi, unda ishonch va xurmat bilan munasabatda bulinadi, ota-onalar bular-bulmas ta’qiblarini kuymasikka xarakat kiladildar, buning urniga ular bolalarga oiladagi tartib qoidalarni tushuntirishga intiladilar. Iloji boricha bolalarining savollariga javob berishga, ularning kizikuvchanliklarini qondirishga xapakat qiladilar.
Oiladagi "avtoritar" muxit bolalarga nisbatan xaddan tashqari ta’kiqlarning kupligi bilan xarakterlanadi. "Xukmron" ota-onalar boladan tuliq buysunishini talab kiladilar. Bunday oilalarda bolalarga xulk-atvor qoidalarini tushuntirishga qaratilgan mulokot kamdan-kam utkaziladi.
SHu narsa aniklanganki, "avtoritar" va "demokragik" oilalarda tarbiyalanuvchi bolalarning shaxsiy xususiyatlarida muayyan farq mavjud buladi. ."Demokratik" oilalarning farzandlari ijodkorlikka mayil tashabbuskor, liderlikka intiluvchan, konformizmni (gurux; fikrgia tobe bulishni) inkor etuvchi ijtimoiy munosabatlarida kuproq emotsiyalarni xis etuvchi buladilar.
Sotsiometrik tajribalardan ma’lum bulishicha, oiladagi muxit iliq ota-ona va bola urtasidagi munosabatlar demokratik asosga kurilgan bulsa, bola uz tengdoshlarining orasida jamoada yukori mavqera, aksincha, nosoglom oilada tarbiyalanayotgan bolalar ancha past mavkega ea buladilar. SHu narsa aniklanganki, bola kanchalik kup mexr-muxabbat kursa, shaxs sifatida anchagina sekli etiladi, u passivlikka va apatiyaga moil buladilar, extimol, keyinchalik ulardan kuchsiz xarakter shakllanadi. Oiladagi psixologik iklim, ya’ni bolalar bilan bulgan muloqat xarakteri, ularga mexr-muxabbat bilan, dikkat ­e’tibor bilan munosabatda bulishi usib kelayotgan inson axlokiy qiyofasining shakllaiishida uta muxim rol uynaydi. SHuniig uchun xam barkamol inson tarbiyasi avvalo oiladagi muxitning soglom bulishini takozo qiladi.
Bogcha yoshidagi bolalarning oila a’zolariga bulgan munosabatlari ugil va qiz bolalarda farklanadi. Masalan, ugil bolalar qizlarga nisbatan kyproq uz jinsidagi oila a’zolari -otasi, akasi, bobosiga uzini yakin tutadi .
Oilaning bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishidagi urni beqiyos ekan, oila a’zolari bolalarining psixik rivojlanishini taminlash uchun oilada soglom munosabatlar muxitiii yaratishlari lozim, tarbiyachilarning eng asosiy yordamchisiga aylanishlari kerak.
Bolaning psixik rivojlanishida uning boshqa bolalar bilan buladigan muloqati muxim axamiyatga egadir. Tengdoshlariga bulgan kizikishlari bolada kattalarga bulgan kizikishidan biroz keyinrok 1 yoshning oxirlarida paydo buladi. Biroq u borgan sayin, ayniqsa, bogcha yoshi davrida mustaxkamlanib ,boradi.
4-5, yoshli bola uchun eng ogir jazo - bu uni uz teigdoshlari bilan muloqotda bulishidai maxrum etishdir. Bolalar guruxiga tushib qolgan davrdan boshlab bolaning individual rivojlanishini uniig "bolalar jamiyati" a’zolari bilan bulgan munosabatlarini xisobga olmay kurib chikish va urganish mumkin emas.
YA.A.Kominskiy bogcha yoshidagi bolalar guruxini odamlar ijtimoiy birligiiing ilk pogonasi, "kurtagi" deb xisoblaydi.
Bolalar uz tengdoshlari jamoasiga iitiladilar. Biroq xar doim xam ular tengdoshlari bilan ijobiy munosabatlar urnatishga erishavermaydilar. Ba’zi bolalar guruxda ancha faol bulib, uzlarini guyo "suvdagi balikday" xis etadilar. Ayrimlari anchagina nokulaylikni, uzlariga nisbatan ishonchsizlikni, boshkalarga tobelikni xis etadilar. Nega shunday? Tengdoshlar bilai bulgan ijobiy munosabatlar bolada birdamlik xissini kuchaytirib, uning guruxga qattiq boglanib qolishiga sabab buladi. Biroq ijobiy munosabatlari yyqligi bolani tushkinlika solib, uni xavotirlanuvchi yoki agressii qilib quyishi mumkii. Bu esa unda bolalarga, umuman, odamlarga nisbatan salbiy munosabatni shaklantirishi, ularni yakkalanuvchanlikka moyil qilib quyishi xam mumkin.
Bordi-yu, guruxda bolaga faqat bir odam simpatiya (yoqtirish, ijobiy munosabatda bulish) munosabatini bildirsachi? Unda nima buladi? Bunda simpatiya munosabatining bir tomonlama yoki ikki tomonlamaligi muxim axamiyatga ega buladi. Agar bu munosabat ikki tomonlama bulsa, bola kimgadir ijobiy mynosabatda bulsa-yu, ijobiy javob ololmasa,bola ogir kechinmalarni kechirishi mumkin. SHuning uchun bogcha yoshidagi bolalarni uzaro munosabatlari ijobiy bulishi lozim. Bolalar munosabatlarining xarakteri va bolalarni uch guruxdagi mavkqei nafakat uning shaxsiy xususiyatlari bilan, ayni vaqtda bolalarga iisbatan guruxida shakllangan talablar bilan baxolanadi. Odatda kynchilik orasida xar xil uyinlarni uylab topa oladigan, "xushchakchaq, chiroyli rasmlar chiza oladigan, akliy jixatidan yaxshi rivojlangan, mashgulotlarda faol ishtirok etadigan, ancha mustaqil bulgan, saramjon-sarishta bolalar shuxrat qozonadilar.
Kup bolali oilalarda utkazilgan tadqiqotlar shuni kursatadiki, bola shaxsiiing rivojlanishiga aka-ukalari, opa - singilar xam kuchli ta’sir kursatadi. Aka-ukalar va opa - singillar bolaga eng yaqin bulgan mikro muxit tarkibiga kirib, unda markaziy urinni egallaydi. Bazi tadqiqotchilar, xatto, shunday fikrdaki, oila azolarining soni kupaygan sari bolalarga ota-onaning ta’siri susayib, aka-ukalar opa-­singillar ta’siri kuchayib boradi. Katta akalari va opalari davrasida bola uzini emotsional ximoyalanganday xis qiladi. Aka-opalar esa uzlarini mexribonlik xis-tuygularini, tashkilotchilik qobiliyat­larini namoyon etish imkoniyatiga ega buladilar. Ular urtasida bola uzining tashvishlari, qizikishlari bilan urtoklashishi mumkin. Akalaru, opalar asa uning extiyojlari, jumladan, muloqotda bulish extiyojini kondirishlari mumkin.
Demak bogcha yoshdagi bolalarning boshqa bolalar bilan bulgan ancha murakkab va xilma-xil munosabat turlari shakllanadi va ana shu munosabatlar ma’lum miqdorda uning shaxs shakllanishini belgilab beradi.
Uz tengdoshlari bilan muloqotda bulishiga qiynalayotgan, mulokotda bulish extiyoji etarlicha shakllanmagan bolalarning tengdoshlari bilan bulgan munosabatlarini aktivlashtirmaslik lozim. YAxshisi, dastlab umumiy qizikishlarga ega bulgan 1- 2 ta sherikni topish, keyinchalik asta-sekin mulokot doirasini kengaytirib borish maqsadga muvofikdir. Bolalarda notugri shakllanib ulgurgan mulokot motivlarini qaytadan qurish avvalo,boshqalarning fikri bilan xisoblashishga urgatish ancha foydalidir.
Kattalarning bogcha yoshidagi bola shaxsi shakllanishiga kursatadigan ta’siri bolaning boshqa faoliyat rasm chizish, turli narsalar yasashi, applikatsiyalar tayyorlashi, uqyv vazifalarini bajarishi vaqtida xam amalga oshiriladi. Ushbu faoliyatlarni bajarishi davrida bolalarda kattalar va tengdoshlari tomonidan ijobiy baxoga sazovor buladigan narsani yaratishga yunalganlik karor topadi, ijtimoiy yunalganlik shakllanib boradi, bilish motivlari, predaniy va boshqa shaxsiy xususiyatlari tarkib topib boradi.
Mulokot deganda uzaro munosabatlarning shakllanishi, ruyobga chiqarilishi va namoyon bulishini ta’minlovchi informatsion emotsional va IIredmetli uzaro ta’sir jarayoni tushuniladi. Bola shaxsining shakllanishida muloqotning roli benixoya kattadir.
Muloqot jarayonida muayyan shaxsiy munosabatlar shakllanadi. Bolada qaiday shaxsiy sifatlarning tarkib tapishi kun jixatdan uning atrofdagilar bilan bulgan uzaro munosabati xarakteriga bogliqdir. Bolaning kattalarga munosabati ishonchli yoki ishonchsiz, yokimli yoki yoqimsiz va xokazo bulishi mumkin. Xush bolalarning kattalarga bulran munosabati nima bilan belgilanadi? Bu munosabat asosida nimalar yotadi? Bunday masalalar xozircha kam Tadqiq qilingan. Ularga nisbatan yondoshuvlar mavzjud. Neofreydistlar (Freydning davomchilari) bolalarning kattalarga bulgan munosabati shakllanishida onaning urni xal qiluvchi axamiyatga ega deb xisoblaydilar. Ularning fikricha, bunga sabab shundaki, ona bolaning "orol extiyoji"ni qondiradi.
Biroq nega bulmasa onasidan ayrilib qolgan bolalarning xam jismoniy va psixik jixatdan normal rivojlanishi xolatlari uchraydi. Bolaning uni oziqlantirmagan u bilan fakatgina uynagan yoki muloqatga kirishgan kattalarga qattiq boglanib qolishini neofreydistik pozitsiyadan turib qanday qilib tushuntirish mumkin? Biologik omilning rolini mutlaqashtiruvchi psixoanalitik yondashuv ushbu savollarga javob berolmaydi.
"Impirinting" - qayd etish nazariyasining tarafdorlari xam atrofdagilarga bulgan munosabatining shakllanishida ilk tajriba muxim birinchi darajali axamiyatga zga, deb xisoblaydilar. "Impirting" gipotezasiga muvofiq ilk bolalik davridagi bolalarda ular bilan doimiy muloqotda buluvchi kishining xususiyatlari - tashqi qiyofasi, ovozi, kiyimi, xidi qayd etib qolinadi.
Boshka bir yynalish - neobixevioristik yunalishga muvofiq bolaning katta kishiga bulgan munosabati bu kishi bolaning birlamchi organik extiyojlari (oziq-ovqat, issiqlik, qulaylikka bulgan extiyojlarni) qanchalik qondirishi bilan belgilanadi. .
M.I.Lisina boshchiligidagi eksperimental tadqiqotlar shuni kursatdiki, inson extiyojining dastlabki 7 yili davomida bolalar va kattalar uptasidagi muloqotning bir necha shakli ketma-ket paydo buladi xamda bir-birining urnini almashtiradi.
Muloqot shakllarining asosiylari quyidagilardir: bevosita­ emotsional muloqot, biror bir ish yuzasidan vujudga keluvchi muloqot (ishchan muloqot) , ayni paytdagi vaziyatga bogliq bulmagan va bilishga yunaltirilgan muloqot (bilish muloqot) , odam bilan bogliq masalalar yuzasidan buladigan muloqot (shaxsiy muloqot).
Dastlab, bevosita - emotsional muloqot paydo buladi.Muloqotning bu shakli asosida bolaning unta nisbatan diqqat­ e’tiborli va mexribon bulishlariga extiyoj xis etishi yotadi. Keyinchalik muloqotdagi tashabbusni bola uz quliga oladi.
Yilning ikkinchi yarmidan boshlab, nafaqat mexribonlikka extiyoj, balki kattalar bilan xamkorlik qilishga bulgan extiyoj xam kiritiladi. Bunday extiyoj ishchan mulokot davomida qondiriladi. Bola ishchan muloqotga kirishganda, kattalardan yordam surashi, ularni ma’lum bir faoliyat bilan shugullanishga taklif etishi va boshqalarni amalga oshirishi mumkin. Lekin tu bilan bitta bola biror ish bilan mashgul bulmagan vaziyatda bilishga yunaltirilgan yoki odam bilan boglik masalalar yuzasidan buladigan muloqotga xam kirishadilar.
Bilish muloqotida bola kattalar bilan atrof olamdagi narsa va xodisalarni muxokama kiladi. Bunda bola biror bir narsa xakida aytib berishi, savollar bilan murojaat kilishi, kattalardan biror narsa aytib berishlarini iltimos kilishi mumkin.
Bunday turdagi muloqotga kirishishdan maksad kattalardan zarur bulgan axborotni olishdan iborat, shaxsiy muloqotda esa bola kattalar bilan odam xaqida suxbatlashadi, Bunda u uzining emotsional xolatini tariflab berishi, kattalarni uzlari xakida gapirib berishlariga undashi mumkin. Bolaning emotsional qullab kuvvatlashiga bulgan extiyoji atrof olamga bulgan munosabati va unga berayotgan baxosi kattalarning munosabat va baxosiga mos kelishiga intilishi shaxsiy muloqotning asosini tashkil etadi. M.I.Lisinaning fikricha, aynan shu narsalar bolaning ijtimoiy extiyojlari tarkibida markaziy urinni egallaydi.