Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Maktabgacha davrdagi bolalardaxayol. YAngi tugilgan chaqalok bolalarda xali xam bulmaydi. Xayolning rivolanishi uchun bolaga turmush tajribasi, tasavvurlar zaxirasi xamda juda kyp bilimlar kerak buladi. Tajriba esa bolaning tashkiolamdagi narsa va xodisalarni uzi kursatishi, voqelik xamda turli soxalarga doir tasavvur xosil kilishi, katta odamlar bilan keng munosabatda bulishi natijasida ortib boradi.
Xayol jarayonining dastlabki kurinishlari bolada ikki yoshga tulib, uch yoshga kadam kuyganida kurina boshlaydi. Ikki yoshli bolalarda kyrinadigan dastlabki xam ma’lum bir maksadni kuzlamay digan ixtiyorsiz xayoldir.Til chikishi bolalarda xam jarayonining usishiga ta’sir kursatadi. Ana shu davrdan boshlab, bola tevarak-atrofdagi kishilarning suzini yaxshi tushunadigan bulib, uzidagi tasavvurlar zaxirasini bevosita idrok qilingan narsalar orqaligina emas, balki katta yoshli odamlar nutki xam tuldirib boradi. Bola uziga tushunarli mavzulardagi xikoya va ertaklarni kizikib tinglaydi. Uzi asosiykaxramon bulib katnashadigan xikoyalarni janu-dil bilan eshitadigan buladi. Bunday xikoya bolaga juda tushunarli buladi , chunki bola xikoyani eshitib turib, bevosita, uzining idrokiga tayanadi.
Bu erda uylab chiqarilgan voqea bolaning uzi xaqiqatda ishtirok qilgan vokealarga ulanib ketadi. Bolaning xikoya va ertaklarni eshitishga juda xam qizikishi, xikoya va ertaklarni tinglayotganida bolalarning tajribasini orttiradigan va xayolini ustirishga yordam beradigan xilma-xil va aniq tasavvurlar xosil bulishini kursatadi.
Bolalar xayolining usishida nutkning axamiyati yana shundaki, nutq bolaning yangi taassurotlar xosil qilishi va uni boyitishi bilangina cheklanib qolmay, balki nutq miyada xosil bulganliligi obrazlarni suzlar bilan ifodalashga yordam beradi. Masalan, ikki yarim yoshlardagi qizcha derazalardagi pardalar xilpirab va quyosh nurlarining shu’lalaridan tovlanib turganini kurib, uzini polga tashlaydi va " ... karang, oyi, guyo dengizga uxshaydi. Men chumilayapman ..." deydi. Bola nutqida guyo suzining paydo bulishi juda xam xarakterlidir. Bola xayolidagi vaziyatni shu suz bilan ifodalaydi, real narsalar bilan xayolidagi narsalarni bir-biridan ajratadigan buladi.
Bolalar xayolining dastlabki rivojlanishida ular uyinining roli juda kattadir. Ularning yoshi ulgaygan sari ular uyinining mazmuni xam uzgarib boradi. Ikki yoshga tulish oldidan bolalar uyinida muxim uzgarishlar ruy beradi. Manipulyasiya uyinlari bilan bir katorda tasviriy uyin elementlari xam paydo buladi. Bola turmushda kurgan ish xarakatlarini uz uyinida aks ettiradi. Masalan, bola kugirchogini ovkatlantiradi", yotkizib "uxlatadi". uni "erkalaydi", "argimchoqda" uchiradi. Bola katta bulgan sayin uyinda katta yoshli kishilarning xarakatlariga taklid kilish tobora kup urin egallay boshlaydi. Ayni vaqtda uyinlar murakkablashib mazmuni xam turli-tuman bula boradi. Masalan, bola uziga gamxurlik qilayotgan onasining xarakatlariga, dypadrop, shofyor, sartaroshning xarakatlariga taqlid qila boshlaydi.
Bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalarning xarakatlarida tasiriy faoliyat elementlarining paydo bulishi xayolning usayotganligidan dalolat beradi. Masalan, bola bir nimalarni qogozga chizib, nimanidir tasvirlashga urinib kuradi. Lekin dastlab bunday chizmakashlik faoliyati almoyi-aljoyi chiziqlar chizishdagina iborat buladi. Ikki yoshga tulganda bogchagacha tarbiya yoshidagi bolaning tasviriy faoliyatidaligi, muxim element paydo buladi. U endi uzi chizayotgan rasmiga nom beradigan buladi. Tasviriy faoliyatining yuzaga kelishi bogchagacha tarbiya yoshidagi bolaning tasavvur xayolini ustirishga yordam beradi. Ammo bu yoshda xayoliing dastlabki nixollarigina paydo bula boshlaydi, bu nixollarni diqqat-e’tibor bilan doimo parvarish qilib turish tarbiyachi va ota-onalarning vazifasidir.
Bogcha yoshidagi bolalarda xam bir xilda rivojlanmaydi. Agar kichik yoshdagi bogcha bolalarida asosan tiklovchi xayol usgan bulsa, urta va katta yoshdagi bogcha bolalarida xayolning ijodiy turi xam usa boshlagan buladi.
Bolaning bogcha yoshida xapakat doirasining kengayishi, bilimlarining ortishi, turli xil yangi extiyoj, qiziqishlarning paydo bulishi unda xayol jarayonini birmuncha tez sur’at bilan rivojlanishiga olib keladi. SHuning uchun bogcha yoshidagi bolalarning xayol qilish kobiliyatlari bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalar xayolidan xar tomonlama ustun turadi.
Bogcha yoshidagi bolalarning xayoli asosan ixtiyorsiz va tiklovchi xayol bulib, ularning turli-tuman faoliyatlarida usib boradi. Biroq shu narsa diqqatga sazovorki, agar bogcha yoshidagi bolalarda xayol qilish kobiliyati bulmaganda edi, ularning uyinlari xam xilma-xil bulmas edi. Demak, bolalarning xayol qilish qobiliyatlari ularni turli xil uyinlar uynashga undasa, uyin uz navbatida ularning xayolini ustiradi.
Bogcha yoshidagi bolalarning xayoli mashgulotlarda xam usib boradi. Masalan, bolalar loy uynashi, ya’ni loydan turli narsalar yasashni (shu jumladan, plastilindan xam) kumdan turli narsalar kurishni, rasm chizishni yaxshi kuradilar. Bu mashgulotlar, ayniqsa, rasm chizish mashguloti bolalar xayolini ustirishga juda katta ta’sir kursatadi.
Kichik yoshdagi bogcha bolalarida xali ijodiy xayolning yuqligi ularning rasm chizishlarida yakkol kurinadi. Masalan, kichik yoshdagi bogcha bolalarining chizgan rasmlari xamma vaqt ruzgor mavzularidan nariga utmaydi. CHunki bu yoshdagi bolalar xar kuni kurib turadiga narsalari xakidagina xayol qila oladilar. Urta va xususan, katta gurux bolalarining rasm chizishlarida ijodiy xayolning yuzaga kela boshlagani anik kurinadi. Ular rasm chizishda tor uy-ruzgor mavzulari bilan cheklanib chizmay, uzoq utmish va kelajakdagi narsalarga oid rasmlar xam chizadilar. Bu yoshdagi bolalar uz uyinlarida va solgan chizmalarida katta odamlarning turli­ tuman faoliyatlarini mustakil tasvirlashga intiladilar. Bunday paytda ular fakat xayoliy tasavvur etish yoki taqlid kilish bilan cheklanib qolmay, balki uzlari ijodiy ravishda yangiliklar xam qushib boradilar. Masalan, ular syujetli uyin uynaganlarida yangi-yangi rollarni uylab chiqaradilar "poezd" yoki "vokzal" uyinida poezdda yokivokzalda xizmat kiluvchi kishilardan tashkari passajirlarni vokzalra olib keluvchi transport, ya’ni taksi shofyor rollarini kushadilar.
Katta yoshdagi bogcha bolalari uzlarining rasmlarida xayoliy obrazlarni (xatto orzularni) aks ettiradilar. SHuning uchun ular kupincha erkin temada uzlarini kiziqtirgan va ayni chogdagiextiyojlari bilan boglik bulgan narsalar xakida rasm chizadilar. Ana shunday erkin temada rasm chizish jarayonida bolalarning ijodiy xayol kilish qobiliyatlari usib boradi. Bogcha yoshidagi bolalar xayolining rivojlanishiga turli xil xikoya va ertaklar xam ta’sir kursatadi.Xalk turli kizikarli, ibratli va ta’limiy ertaklar ijod etishda bogcha yoshidagi bolalarni xam unutmagan. Uzbek xalkining ogzaki adabiyotida yosh bolalarga tushunarli, sodda til bilan yaratilran ertaklar mavjud. Bulardan tashkari, rus va boshka xalklarning tillaridan uzbek tiliga tarjima kilingan ertaklar xam kupdir. Bogcha yoshidagi bolalar uchun yaratilran ertaklarning kupi antropomorfizm xarakteriga egadir. Buning ma’nosi shuki, ertaklarning qaqramonlari odamlarga uxshab gapiradigan xayvonlardan iboratdir. Bolalar bunday ertaklarni juda yoktiradilar va xar doim maroq bilan tinglaydilar.
Bogcha yoshidagi bolalar xayvonlar xakidagi turli ertaklarni eshitganlarida ularda shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga keladi. Masalan, doim yovuzlik qiladigan buri obrazini xaddan tashqari ayyor tulki obrazlarini bolalar sevmaydilar. Ularga qyrqoq quyon, xuroz, goz, echki, beozor xayvonlarning obrazlari yokadi. Turli ertaklar bolalarning xayollariga tugridan-tugri ta’sir etadi. Ular uz xam kuchlarini ishga solib, eshitayotgan yoki eshitgan ertaklaridagi turli obrazlarning kiyofasiga kiradilar. Boshkacha qilib aytganda, eshitgan ertaklari ular uyinining mazmuniga xam ta’sir etadi.
Bolalar uchun chiqarilgan turli ertaklarning tarbiyaviy axamiyatini nazarda tutib, pedagog-tarbiyachilar bolalarga ertak aytib berish va uqib berishga aloxida e’tibor bilan qarashlari lozim.
SHunday qilib xayol bogcha yoshdagi bolalarning taraqqiy etishlarida katta urinni egallaydi. SHuning uchun xam bogcha yoshdagi davrda bolaning xayoli etarli usgan bulishi kerak, chunki maktabdagiukish birinchi kundan boshlab bolalardan xayol kilish kobiliyatining xususan tiklovchi xayol yaxshi usgan bulishini talab qiladi.