Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Maktabgacha davrdagi bolalarda diqqat. Inson ongining butun kuchini bir erga to‘plab, muayyan bir narsa yoki hodisaga aktiv yo‘naltirilishi tushuniladi. Bog‘cha davrida bolalarda ixtiyoriy turli rivojlanish boshlanadi. Tartiblarga bo‘ysunish, vazifalarni bajarish, hikoyalarni tinglash va b.q. O‘yin faoliyatida tashabbus bilan malum maqsad ilgari suriladi va buning natijasida diqkat bir joyga to‘planadi. Ixtiyoriy diqqat irodaviy protsess bilan bog‘liq bo‘lagni uchun bu turni o‘zlari mustaqtil ravishda tashkil eta olmaydilar. Tarbiyachi yoki kata odam yordam beradi va bu diqqat juda o‘zoq vaqt davom etmaydi. Diqqat xususiyatlari: barqarorligi, ayniqsa kata gruppa tarbiyalanuvchilarida ko‘rinadi. Mashg‘ulotlarda soatlab o‘ynashadi. Xajmi nisbatan kichik bo‘ladi. Kattalarda 5-6 narsani o‘z ko‘oamiga sig‘dirsa bolalarda 1-2 narsani t.q. bo‘linuvchanlik ham rivojlanmagan, har ikkalasi bir biriga bog‘liq.Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki xaftalik chakalloqlarda diqqatning xech qanday alomati kupinmasa xam, oradan sal utmay, ya’ni bolaning bir oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yakkol kupina boshlaydi. Demak, bolaning bir oylik davrida uning diqqatini xap turli kuchli quzgatuvchilar ( kattiq tovush, ortiqcha yoruglik kabi) beixtiyor ravishda uziga jalb qila boshlaydi. Ikki - uch oylik bolalar esa, shaqir- shuqurga qulok soladigan (shaqildoklarning tovushiga ovunadigan) bula boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorkin (yaltiroq) rangli narsalar xam beix­tiyor jalb qila boshlaydi. Bolaning kuz ungidagi narsa qanchalik rang-­barang bulsa, bola unga shunchalik kup e’tibor beradi.
Bogchagacha tarbiya yoshidagi bolalarning dikqati nixoyatda beqaror bulishi bilan xarakterlanadi. Masalan, bolaga yangi uyinchoq bersangiz u uyinchokni juda qizikib kupa boshlaydi, Lekin ayni shu paytda yana bir boshqa uyinchoqni kupsatsangiz, birinchi uyinchokni tashlab, ik­kinchisiga talpinadi. YAsli yoshidagi bolalar diqqatining beqarorligi fiziologiya nuqtai nazaridan ularda xali tormozlanish protsesslari­ning kuchsizligi bilan bogliqdir. Tormozlanish jarayoni kuzgalish ja­rayonining keng yoyilib ketishini tuxtata olmaydi. Ana shuning uchun kichik bolalarning diqqati bir narsadan ikkinchi narsaga osongina chalgib ketaveradi.
Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining goyat beqaror bulishi turmush tajribalarining juda ozligi bilan xam bogliqdir. Bolalarga xamma narsa yangilik bulib tuyulaverganidan ularning dikkatlari bir yoshidagi bolalarda dikkatning ayrim xususiyatlari, ya’ni diqqatning kuchi va barqarorligi xam tarkib topib yuksala boshlaydi. Buni biz bolalarning (xususan upta va katta rypux bolalarining) bir ish ustida uzoq vaqt davomida )utira olishlaridan, ba’zi uyinlarni zerikmay so atlab uynay olishlaridan, ta’limiy mashgulotlarda chidam bilon utira olishlaridan kurishimiz mumkin narsadan ikkinchi narsaga tez-tez chalgib ketaveradi. Ana shy nuqtai nazardan bola kuz ungidagi narsaning uzi bolaga juda qiziq tuyulgani uchun xam dikkati chalgib ketadi. Masalan, N.M.Menchinskayaning xikoya qilishicha, Sasha (1 yosh 8 oylik) echki va uning bolalari xakidagi er­takni zup kizikish bilan tinglaydi. Bupi kelib eshikni taqkillatgani xikoya qilganda, Sasha bupining qanday takillatganini kurmokchi bulib, devorga tap-tap etib uradi, lekin ba’zan takillatishga shy qadap maxliyo bulib ketganidan ertakni tamomila unutib kuyadi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda dikkatning bulinuvchanligi juda zaif, kulami esa tor buladi. Bu yoshdagi bolalar dikkatlarini fakat kuzlariga yakkol kupinib turgan bir narsaga qapata oladilar, ilk bo­lalik davridagi bolalar diqqatining rivojlanishida nutkning roli juda kattadir. Bolaning tili chikib nytkni egallay boshlashi, katta kishilar bilan muomalada bulishdan tashkari, ularning kupsatmalarini bajarish imkoniyatini xam beradi. YUkorida aytib utranimizdek, kichik yoshli bolalar kattalarga karashishni imkoniyatla­ri baricha ularning mexnatlariga aralashishni juda yoktiradilar. Kat­talarning iltimos va topshiriklarini bajanu-dil ado etadilar. Uz­ uziga xizmat kupsatishga oid oddiy yumushlarni kizikib bajaradilar, ota-onalarining uy-xujalik ishlarida karashishg xarakat kiladi. Ma­na shylarning xammasi dikkatni ma’lum darajada tuplash va muayyan bir maksadra karatishni talab etadi. Bu esa bolalarda ixtiyoriy dikkatning rivojlanishiga asos yaratadi.
Bogcha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy dikkat rivojlana bosh­laydi. Birok kichik yoshdagi bogcha bolalarida ixtiyorsiz dikkat ustun­lik kiladi. Kichik yoshdagi bogcha bolalarida kun sayin payda buladigan yangi-yangi kizikishlar, uyin faoliyatlarining xilma-xil bula borishi ularda ixtiyorsiz dikkatni asta-sekin takomillashtirib boradi.
Bogchada jamoa tomonidan talab etiladigan tartiblarga buysunish, koidali uyin shartlarini suzsiz bajarish, kattalarning topshi­riklarini chidam kunt bilan ado etish kabi xollar bogcha yoshidagi bo­lalarda dikqatning ixtiyoriy turini rivojlantiradi. Bolalarda ix­tiyoriy dikkatni rivojlantirishda uyinning roli juda kattadir. CHunki turli uyinlar paytida bolalar dikqatlarini bir joyga tuplab, uz tashabbuslari bilan ma’lum maksadlarni ilgari suradilar. Uyinlarning kanday koidalar asosida yynalishini uzlari mustakil ravishda tanlab oladilar. Uyin koidasidan chetga chikib ketmaslik uchu uz xarakatlarini uyin koidalariga moslashtirishga va uyiida katnashuvchi urtoklarining xarakatlarini xam kuzatib borishga kiri­shadilar. Ana shunday uyinlarda ixtiyorsiz dikkat bilon birga ixtiyo­riy dikkat xam aktiv ishtirok etadi. Binobarin bolalarning uyin faoliyatlari ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlana boshlashi uchun sharoit yaratib beradi. SHuni xam nazarda tutish kerakki, ixtiyo­riy dikkat iroda bilan boglik. SHyning uchun xam kupinicha bolalar dikqatning bu turini uzlaricha mustakil tashkil eta olmaydilar. Dastlabki paytlarda dikkatning ixtiyoriy turini xar xil savollar va topshiriklar berish yuli bilan rivojlantirib borish kerak. Bogcha yoshidagi bolalarda dikkatning ayrim xususiyatlari, dikkatning kuchi va barkarorligi xam tarkib topib yuksala boshlaydi. Buni biz bolalarning ( xususan urta va katta gurux bolalarining ) bir ish ustida uzok vakt davomida utira olishlaridan , ba’zi uyinlarni zerikmay soatlab uynay olishlaridan , a’limiy mashgulotlarda chidam bilan utira olishlaridan kurishimiz mumkin.
Bogcha yoshidagi bolalar dikkatining rivojlanishi faqat bogchadagi sharoitgagina emas, balki kup jixatdan oiladagi sharoitga xam boglikdir. SHuning uchun xam bolalarning diqqati bir tekisda va bir xil darajada rivojlanmaydi, Ayrim bolalarda oilada tegishli nazorat ostida bulmasligi, yoki xaddan tashkqari erka kilib, taltayti­rib yuborilganligi tufayli uzlarining xatti-xarakatlarini xulk ­atvorlarini tartibga sololmaydilar, bunday bolalar xamma narsalarga ruxsatsiz tegaveradigan, bir joyda tinib-tinchib utirolmaydigan, tar­tibga chakirilganda ganga kuloq solmaydigan buladilar. Bunday bola­larda dikqat juda bekaror bulgani uchun ular xech bir narsa ustida kunt bilan mashgul bula olmaydilar. Dikkatni boshkara bilmaslik ya’ni ma’lum muddat davomida bir narsaga yunaltira olmaslik mashgulotlarda intizom buzish va boshkalarga xalakit berishga olib ke­ladi.Ana shyning uchun tarbiyachilar bunday bolalarga nisbatan indivi­dual munosabatda bulishlari (xap xil mas’uliyatli topshiriklar berish vaxokazo),ularda dikkatning kuchini xamda barqarorlik xususiyatini tarbiyalab borishlari zarur.
Bogcha yoshida bolalarda avvalgi davrlarga nisbatan dikqatning kulami (xajmi) ancha kengayadi. Bolalar dikkatining kulami katta odamlarnikiga nisbatan xali xam juda tor buladi. Masalan, katta odamlar dikkatining kulami ayni vaktda 5-6 narsani (bir-biri bilan boglanmagan xarflarni yoki raqamlarni) sigdira olsa, bogcha yoshidagi bolalar dikkatining kulami ayni bir vaqtda 1-2 narsanigina (kichik gurux bolalari 1ta, upta va katta gurux bolalari 2ta) sigdira oladi. Kichik gypux bolalari dikkatlarini ikkita narsaga bulishga xarakat qilsalar xam, ammo buning uddasidan chika olmaydilar. Masalan, 3 yosh­li bolaga bir piyola suv olib kelish buyurilsa, u albatta suvni tukib sochib olib keladi. Bu uning uquvsizligi, bulganligi, balki uz dikkatini ayni bir vaktda ikkita narsaga bula olmasligidandir. Bola uzining dikkatini yurib kelish bilon piyoladagi suvni tukmay, chaykaltirmay olib kelishga bula olmaydi. SHuning uchun bunday xollarda bolalarni koyish yaramaydi.
Dikqat kulamining kengligi anik idrok kilish bilan bogliq bulgan xususiyatdir. Bu xususiyat ayniqsa bolalarning ukish faoliyatla­ri uchun zarur. SHuning uchun bolaning bogcha yoshidagi davrida barcha im­koniyatlardan keng foydalanib, dikkqatning bu xususiyatini rivojlan­tirishga jiddiy axamiyat berish lozim. Bunda asosan, ekskursiyalar, inssenirovkalar, xar soxaga doyar rasmlar bilan utkaziladigan suxbatlar katta rol uynaydi. Maktabdagi ta’lim jarayoni uchun zarur bulgan ixtiyoriy dikkat bogchada didaktik mashgulotlar , xikoyalar kilib berish davomida rivojlantiriladi.
Bogcha yoshidagi bolalarning dikkati kupincha ularning kizikish xamda xissiyotlari bilan bogliqligi sababli konsentrlashgan, ya’ni bir narsaga qaratilgan buladi. Ana shuning uchun bu yoshdagi bola dikkatining bulinuvchanlik xususiyati deyarli rivojlanmagan buladi. Bogcha yoshidagi bolalar diqqati bulinuvchanlik xususiyatining zaifligi va kulamining torligi sababli, ular ayrim narsalarni kayta-kayta idrok qilib, eslarida olib qolishga intiladilar. Masalan, bogcha yoshi­dagi bolalar, odatda bir xikoyani kayta-kayta eshita beradilar. Bu xodisaning sababi shundaki, bolalar dikkatining kulami xikoyaning syujetini va personajlarini birdaniga sigdira olmaydi. SHuning uchun ular xikoya va ertaklarni kayta-qayta aylantirib eshita beradi­lar.
SHunday kilib, bolaning bogchagacha va bogcha yoshidagi davrida diqqat ancha tez rivojlanadi. Bu davrda asosan dikkqatning ixtiyorsiz turi ortikrok rivojlanadi. Lekin bolaning bogcha yoshida faoliyatla­rining va xususan didaktik xamda mexnat mashgulotlarining tizimli tarzda ortib borishi, ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumki maktabdagi ta’lim jarayoni ixtiyoriy diqqatsiz bir qadam xam siljiy olmaydi. SHuning uchun bogchada turli majburiy mashgulotlar orqali bolalarda ixtiyoriy diqqat va diqqatning asosiy xususiyatlarini rivojlantirishga xapakat kilish kerak. Diqkatning bundan keyingi taraqqiyoti maktabda ta’lim jarayo­nida amalga oshiriladi.