Manaviyat asoslari Lotin pv doc

 
 
14.3. Adabiyot, san’at va boshqa omillar shaxs ma’naviyatini 
shakllantirish va rivojlantirishning muhim vositasi 
Adabiyot va san’at asarlari fuqarolarimizning ma’naviy dunyo-
sini boyitish, ularni go‘zal narsalarning hammasidan bahramand qilish 
kabi ajoyib xususiyatlarga ega. Ma’naviy g‘oyasi yuksak, badiiy 
jozibali adabiyot va san’at asarlari kishilar qalbiga tezroq yo‘l topish, 
estetik hissiyotiga kuchli ta’sir qilish, hayotiy voqea – hodisalarni 
chuqur mushohada etishga da’vat qiladi. Shuning uchun adabiyot va 
san’at asarlarining kishilarni yuksak ma’naviy-axloqiy ruhda 
tarbiyalashdagi badiiy ta’sir etishdek vositachilik xususiyatlaridan 
imkoni boricha kengroq foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Adabiyot va san’at asarlarining kuchi uning xalqchilligi kishilar 
ichki-ruhiy dunyosiga emotsional ta’sir ko‘rsata olishdadir. Ma’naviy 
1
И
.
А
.
Каримов
«
Тарихий
хотира
ва
инсон
омили
–
буюк
келажагимизнинг
гаровидир
» . 
Т
.: 
Ўзб
e
кист
o
н
, 
2012. 29-30-
бетлар
. 

---

294
barkamol avlodni tarbiyalashda adabiyot va san’atning ana shu 
xususiyatini hisobga olish muhim hisoblanadi. 
Ma’naviy tarbiyada o‘zbek xalqinnig boy ma’naviy merosidan 
keng foydalanish uning ta’sirchanligi, samaradorligini oshirishda 
muhim omil bo‘la oladi.Yoshlarimiz tarbiyasida Yusuf Xos Hojib, 
Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Lutfiy, Alisher Navoiy, 
Abdurahmon Jomiy, Mashrab, Muqimiy, Furqat, Abdulla Qodiriy, 
Cho‘lpon, Usmon Nosir kabi klassik shoir va yozuvchilarimiz 
asarlaridan foydalanishimiz ular qalbini, ruhiy dunyosini ma’naviy 
boyitishda katta ahamiyatga egadir. Ularning bizga qoldirgan boy 
badiiy -ma’naviy merosi o‘zinig chuqur falsafiy mazmuni, axloqiy 
yo‘nalishi bilan ajralib turadi.
Mumtoz san’atkorlarimiz asarlarida halollik va poklik, to‘g‘rilik, 
birovning haqiga ko‘z olaytirmaslik, xiyonat qilmaslik, insonparvar-
lik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, diyonatlilik, iymonlilik, halol 
luqma bilan kun ko‘rish, ota-onani hurmat qilish kabi inson uchun 
zarur ma’naviy xislatlar yuqori badiiy saviyada bayon etilgan. 
Bu xislatlarni ko‘ramiz va ulardan ma’naviy tarbiyada Pirimqul 
Qodirov, Odil Yoqubov, Said Ahmad, O‘tkir Hoshimov, Tohir Malik 
kabi yozuvchilarimiz, Abdulla Oripov, Yerkin Vohidov, Oydin 
Hojiyeva, Omon Matjon, Rauf Parfi kabi shoirlarimizning asar va 
she’rlaridan ham keng foydalanish, badiiy asarlardagi qahramonlar-
ning fe’l-atvori, axloqi, ma’naviy dunyosi to‘g‘risida suhbat, 
munozara o‘tkazish katta samara beradi. 
Ma’naviy tarbiyada kishilar ongi, ruhiyatiga ta’sir etishda teatr 
san’atining ham roli, o‘rni va ahamiyati ta’sir etish doirasi imkoni-
yatlari cheksizdir. Biz teatr san’atini ikki tomoni charxrlangan sham-
shirga o‘xshatishimiz mumkin. U bir tomoni bilan kishilar qalbiga 
yorug‘lik olib kirsa, uni yuksak ma’naviylik tomon yo‘llasa, ikkinchi 
tomoni bilan esa inson qalbidagi nodonlik, jaholat ya’ni ma’naviyat-
sizlikka qarshi kurashadi.
Teatr san’ati boshqa san’at turlari kabi obrazli – badiiy tabiati 
bilan inson qalbiga emotsional ta’sir ko‘rsatish, uning ruhiy 
dunyosiga chuqur kirib borish, shu orqali ma’naviy dunyosini 
boyitish xususiyatiga ega. Kishilarni yuksak ma’naviylik ruhida 
tarbiyalashda teatr san’atining ana shu xususiyatlaridan unumli 
foydalanish zamon talabi. Afsuski, fuqarolarimiz, shu jumladan, 

---

295
yoshlarimizning teatr, kino san’ati yoki san’atning boshqa turlariga 
bo‘lgan qiziqishi yetarli darajada emas. Teatr bir vaqtning o‘zida ham 
so‘z, ham musiqa, ham xatti-harakat orqali inson qalbiga ta’sir etish 
xususiyatiga egaligi bilan ajralib turadi, shuning uchun teatr va kino 
san’atining bu xususiyatidan ma’naviy tarbiyada foydalanish katta 
samara berishi shubhasiz. Faqat ulardan samarali foydalanish lozim 
bo‘ladi. 
Bunday asarlarni kishilar qalbiga kirib borishida televideniye 
imkoniyatlaridan foydalanishga alohida ahamiyat berish zarur. 
Kishilarimiz «Otalar so‘zi-aqilning ko‘zi» kabi ko‘rsatuvlarni sabrsiz-
lik bilan kutganidek, ma’naviy yuksaklikka chorlaydigan, ya’ni 
jasorat va oliyjanoblikni, ma’naviy go‘zallik va axloqiy poklikni, 
ulug‘vorlik, nafosat va ma’naviy qadriyatlarimizni targ‘ib etuvchi 
badiiy yuksak adabiyot va san’at asarlariga muhtoj. Chunki ular 
ma’naviyatimizni yuksaltiribgina qolmasdan, shuning bilan birga 
yoshlarimizga ilm egallashga, millat va vatanni taraqqiy ettirishga 
fidoyilik ko‘rsatishda, zavq-shavq va ilhom bag‘ishlaydigan 
vositalarning asosiylaridan hisoblanadi.
Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda va yoshlarimiz ongiga 
milliy istiqlol g‘oyasini singdirishda Respublika Ma’naviyat va 
ma’rifat kengashining olib borayotgan amaliy ishlarini ham alohida 
ta’kidlash lozim. Uning viloyatlardagi va Toshkent shahridagi 
bo‘limlarida samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, u talaba-
yoshlar bilan respublikamizning ko‘zga ko‘ringan adabiyot va san’at 
arboblarining uchrashuvlarini tashkil etish, olimlar ishtirokida turli 
ilmiy-amaliy konferensiyalar uyushtirish kabi o‘ta muhim ishlarni 
amalga oshirmoqda. Ayniqsa, bu kengash tomonidan ma’naviyat, 
tarbiya va ta’lim masalalariga bag‘ishlangan ilmiy, ilmiy-ommabop 
risolalarning chop etilishi va ularni yoshlar o‘rtasida keng targ‘ib 
qilinayotganligini alohida ta’kidlash lozim. Bu kengash o‘z faoliyati 
bilan mamlakatimizda ta’lim-tarbiya borasida olib borilayotgan 
umumiy ishga munosib hissa qo‘shib kelmoqda.
Shaxs ma’naviyatini shakllantirish va qaror toptirishda so‘z 
g‘oyaviy ta’sir vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. «Yaxshi so‘z –
qilichdan ham o‘tkir» degan gap bor. Haqiqatdan ham o‘z o‘rnida 
ishlatilgan so‘zlar, yorqin va dildan bayon etilgan nutq, ba’mani fikr 
doimo kishilarning xulq-atvoriga, ma’naviyatiga ijobiy ta’sir 

---

296
ko‘rsatadi. Fikrni esa tinglovchilarning talab-ehtiyoji, orzu-umidlari 
va manfaatlariga aloqadorligini hisobga olgan holda bayon etilsagina, 
ta’sirchan va ishonchli bo‘ladi.
Ma’naviy-ma’rifiy tarbiyani olib borishda muayyan ma’naviy 
qarashlar tizimini birdan, bir vaqtning o‘zida ifoda etishga intilmaslik 
lozim. Tinglovchilarga alohida-alohida fikrlarni ravon va sodda tilda 
bayon etilsa, ular masalaning mohiyatini tez anglab, aytilayotgan fikr 
tinglovchi qalbidan o‘rin oladi. Masalan, shaxs ma’naviyatini 
shakllantirishda milliy qadriyatlarimizni o‘rni haqida so‘zlar ekanmiz, 
ularning barchasini bir boshdan birma-bir aytish shart emas. Ya’ni 
ona mehr-muhabbatining naqadar ulug‘ kuch ekani, bunga aloqador 
noyob udumlarimiz borligini anglash uchun oddiy ona allasining 
ta’sirchanligini his etish kishi qalbida kuchli takrorlanmas 
kechinmalarni uyg‘otishi mumkin.
O‘zini-o‘zi boshqarishning milliy modeli bo‘lgan mahallamiz 
azaliy udumlari, urf-odatlar va an’analarga tayangan holda, ulkan 
ma’naviy tarbiya o‘chog‘i vazifasini bajaradi. Keksalarning pand-
nasihati, kattalarning shaxsiy ibrati, jamoaning hamjihatligi orqali 
odamlar ongiga ezgulik g‘oyalari singdirib boriladi. Mahalla avvalo, 
sog‘lom ijtimoiy, ma’naviy, axloqiy muhit sanaladi. Mahallada kuchli 
ta’sirga ega bo‘lgan jamoatchilik fikri mahalla ahlini uning katta yoki 
kichikligidan, amaldor yoki oddiy ishchi, hunarmand, boy yoki 
nochor bo‘lishidan qat’iy nazar, ularning xulq-atvori, o‘zaro 
munosabatlarini adolat va ma’naviy mezonlar asosida tartibga solib 
turadi. 
O‘zbekistonda mustaqillikning ilk davrlaridan boshlaboq 
mahalla institutiga katta e’tibor berildi. Prezidentimiz tomonidan 
1992-yil 12-sentabrda respublika «Mahalla» jamg‘armasini tashkil 
etish to‘g‘risida Farmon va 1993-yil sentabr oyida «Fuqarolarning 
o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida» Qonun qabul qilindi. 
Mahalla o‘z ahlining ma’naviy, ruhiy dunyosi, mafkuraviy ongi va 
tafakkuri, insonlarning o‘zaro aloqalari, oilaviy munosabatlarini 
shakllantiruvchi, qo‘ni-qo‘shnichilik, quda-andachilik kabi muammo 
va masalalarni hal etuvchi nodavlat tashkilotdir. U jamiyat hayotida 
tinchlik va osoyishtalikni, hamjihatlik va hamkorlikni saqlashda 
mehr-oqibatlilik, shafqat va muruvvat kabi usullar bilan har qanday 
mavjud muammolarning yechimini topa oladigan ijtimoiy hodisadir.

---

297
Islom Karimov «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarida 
ta’kidlaganidek, «O‘zaro mehr-oqibat, ahillik va totuvlik, ehtiyoj-
mand, yordamga muhtoj kimsalar holidan xabar olish, yetim-
yesirlarning boshini silash, to‘y-tomosha, hashar va ma’rakalarni 
ko‘pchilik bilan bamaslahat o‘tkazish, yaxshi kunda ham, yomon 
kunda ham birga bo‘lish kabi xalqimizga xos urf-odat va an’analar 
avvalambor, mahalla muhitida shakllangan va rivojlangan. Xalqi-
mizga xos o‘zini-o‘zi boshqaruv tizimining bu noyob usuli qadim-
qadimdan odamlarning nafaqat tilida, balki dilida, butun hayotida 
chuqur joy egllagani bejiz emas». Biz « Mahalla –ham ota, ham ona» 
degan hikmatli naqlni ana shu hayotiy haqiqatning ifodasi sifatida 
qabul qilamiz. 
Davlatchiligimiz tarixida birinchi marta «Mahalla» tushunchasi 
Konstitutsiyamizga kiritilib, uning jamiyat boshqaruvidagi o‘rni va 
maqomi qat’iy belgilab qo‘yildi. Mahalla boshqaruviga bunday katta 
e’tibor bugun mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning xalqchil-
ligidan dalolat beradi. Ayni paytda u yurtimizda amalga oshiri-
layotgan «Kuchli davlatdan-kuchli jamiyat sari» degan tamoyilning 
amaliy ifodasi bo‘lib, ma’naviy hayotimizni yanada mustahkamlash, 
yosh avlodimizning ongu tafakkurini zamonaviy asosda shakllantirish 
borasida muhim ahamiyat kasb etmoqda
1
. 
Mahallda keng jamoatchilik o‘rtasida g‘oyaviy-mafkuraviy, 
ma’naviy-ma’rifiy ishlarni samarali yo‘lga qo‘yish uchun katta 
imkoniyatlar mavjud. Ayniqsa, har bir kishi qalbida milliy 
qadriyatlar, mehr-oqibat, hamjihatlik, insoniylik, el-yurt sha’ni uchun 
kurash, o‘zaro yordam kabi fazilatlarni kamol toptirishda mahallaning 
o‘rni beqiyos. 
Shaxs ma’naviyatini shakllantirishda ta’lim-tarbiya muassasa-
larining ham o‘rni nihoyatda katta. Maktablar, akademik litsey, kasb-
hunar kollejlari, oliy o‘quv yurtlari ma’naviy tarbiyaning asosiy 
o‘choqlaridir. Ularning barchasida amalga oshiriladigan ma’naviy 
tarbiya jarayonida, barcha o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar, qo‘shim-
cha adabiyotlarda o‘tkaziladigan tadbirlarda quyidagi ma’naviy-
ma’rifiy omillar ustuvor ahamiyat kasb etishi maqsadga muvofiq;
1
Каримов
И
.
А
. «
Юксак
маънавият
–
енгилмас
куч
» 
Т
., 
Маънавият
, 2008., 58-60-
бетлар
. 

---

298
·
Vatanga muhabbat tuyg‘usini shakllantirish. 
·
Milliy qadriyatlarimiz, ma’naviy me’rosimizga hurmatni 
kuchaytirish. 
·
Ona tilimizga muhabbat va hurmat uyg‘otish. 
·
Ezgulik timsoli bo‘lgan ayolni ulug‘lash. 
·
Umuminsoniy qadriyatlarning millatlararo totuvlik, bag‘ri-
kenglik, dunyoviy ilmlarga intilish va ilg‘or madaniyatni shakllan-
tirish vositasi ekanligini uqtirish. 
·
Dinning dunyoviylik bilan qarama-qarshi emasligini anglash. 
·
Huquqiy madaniyat sog‘lom dunyoqarash, sog‘lom ma’naviy 
fazilat shakllanishining muhim omili ekanligini tushuntirish. 
·
O‘z tarixini bilish orqali o‘zligini anglash va boshqalar. 
Xulosa qilib aytganda, ma’naviy tarbiya bugungi kunning eng 
dolzarb masalasi. Bu ishga yurtimizning barcha ziyolilari, o‘qituv-
chilar, jurnalistlar, yozuvchilar, shifokorlar, san’atkorlar, barcha rah-
barlar birdek mas’uldirlar. Mamlakatimizda tarbiyani hozirgi zamon 
talablari darajasida olib borishda mavjud barcha imkoniyatlar va 
vositalardan samarali foydalanganimizdagina ma’naviyati yuksak 
yoshlarni tarbiyalashga erishish mumkin.