Manaviyat asoslari Lotin pv doc

 
13.4. Demokratiyaning ma’naviy-ma’rifiy jihatlari 
 
Demokratiya 
(yun. 
demos-
xalq va 
kratos 
- hokimiyat):
1) fuqarolar erkinligi va tengligi tamoyili asosida Konstitutsiya 
va qonunlarda mustahkamlangan xalq hokimiyatining shakli;
2) amalda o‘rnatilgan va yuzaga chiqarilgan erkin, adolatli 
jamiyat va davlatni anglatuvchi siyosiy tushuncha.
Tarixiy taraqqiyot jarayonida «demokratiya» tushunchasi 
shaklan va mazmunan boyib, takomillashib kelgan. Bu jarayon bu-
gungi kunda ham davom etmoqda. Zero, demokratiya eng rivojlangan 
davlatlarda ham yuqori takomil nuqtasiga, ideal darajaga yetgani 
yo‘q. Chunki demokratiya bosqichma-bosqich rivojlanadigan jarayon 
bo‘lib, har bir millat va jamiyat, har bir davrda uni tushunish, talqin 
etish va amaliyotda qo‘llashda o‘ziga xos xususiyatlar namoyon 
bo‘ladi. Bu o‘ziga xoslik xalqning bosib o‘tgan tarixiy yo‘li, milliy 
mentaliteti, an’analari, amaldagi ijtimoiy munosabatlarning xarakteri 
kabi omillar bilan belgilanadi.
Prezident Islom Karimov alohida ta’kidlaganidek, «Hammani 
bir qolipga solib bo‘lmaydi. Xuddi shuningdek, davlatlarni ham bir 
qolipga solish va bozor munosabatlariga o‘tish, demokratiyani barpo 
etish nuqtayi nazaridan ularga bir xil yondashuvlarni qo‘llash 
yaramaydi».
Demokratiyaning xarakterini belgilovchi umumiy mezonlar. Bu 
demokratiya tamoyillariga rioya qilinishi, demokratik qonunlarning 
mavjudligi va ular asosidagi demokratik institutlar faoliyati bilan 
bog‘liqdir. Demokratiya, mohiyatan, insonning har tomonlama kamol 
topishi uchun berilgan imkoniyat, shaxs bilan jamiyat manfaatlari o‘r-
tasidagi uyg‘unlikni ta’minlovchi omildir. Ayni paytda demokratiya 
qabul qilingan qonunlar, amaldagi tartib-qoidalar yordamida shaxs 
hayoti va faoliyatini tartibga soluvchi mexanizm hamdir.

---

279
Bugungi kunda ko‘plab mamlakatlarda demokratiya jamiyatning 
yashash tarziga aylanib qolgan. Odatda, vakillik demokratiyasi va 
bevosita demokratiya bir-biridan farqlanadi. Vakillik demokratiyasida 
fuqarolar qonunchilik, ijroiya
 
va boshqa
 
funksiyalarni bajaruvchi
 
organlarni saylaydi, ammo bu funksiyalarni amalga oshirishda bevo-
sita ishtirok etmaydi. Bevosita demokratiya shaklida esa fuqarolar 
turli masalalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘zlari hal qilish huquqiga ega 
bo‘ladi. Saylovlar bevosita demokratiyani yaqqol namoyon etuvchi 
muhim siyosiy tadbir sanaladi.
Demokratiya asosida qiziqish, intilish va manfaatlarni muvofiq-
lashtirish, murosaga
 
keltirish va kelishish siyosati yotadi. Shu 
ma’noda, demokratiya jamiyatdagi kuchlarni birlashtirishga, uni 
mamlakat taraqqiyoti uchun safarbar etishga xizmat qiladi. Islom Ka-
rimov ta’kidlaganidek,
 
«Har qanday munozarali masalalarni tinch 
yo‘l bilan hal etish, muzokaralar yo‘li bilan fikr almashish va eng 
to‘g‘ri, hamma uchun birday manfaatli bo‘lgan xulosalarga kelish va 
har qanday zo‘ravonliklarga, tazyiq va kuch ishlatishga qarshi 
ravishda sharqona munosabatlar ilmini egallash - demakki, sharqona 
demokratiya tamoyillari asosida ish yuritishdir». Demokratiya 
insoniyat bugungi kungacha qo‘llab kelgan, ijtimoiy muammolarni 
hal etishning eng oqilona yo‘li sifatida e’tirof etilgan.
Tarixiy jihatdan demokratiyaning boshlanish nuqtasi ham, 
tugash nuqtasi ham yo‘q. Kishilik jamiyati paydo bo‘lganidanoq, 
demokratiya kurtaklari paydo bo‘lgan, hatto, eng taraqqiy etgan 
mamlakatlarda ham u o‘zining ideal darajasiga yetgani yo‘q. 
Demokratiyani bo‘g‘ish, unga rahna solish mumkin, lekin butunlay 
yo‘q qilib bo‘lmaydi. Har qanday davrning, har qanday jamiyatning 
va har qanday xalqning o‘ziga xos demokratiyasi bo‘ladi. Ya’ni 
demokratik tamoyillarni belgilashda jamiyatning obyektiv va 
subyektiv shart-sharoitlari asosida shakllangan, xalqning, millatning 
ijtimoiy ongi va psixologiyasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Demak, demokratiya insoniyatning madaniyati, ma’naviyati, 
ijtimoiy ongi, mentaliteti, idroki, bilim doirasi, ishbilarmonlik 
qobiliyati, uning jamiyatda erkin yashash va mehnat qilish ko‘nikmasi 
bilan birgalikda shakllanib, rivojlanib boradigan tabiiy-tarixiy 
jarayondir. Demokratiyaning muhim xususiyati shundaki, unda xalq 
hokimiyati, ya’ni ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunish tamoyili 

---

280
rasman e’lon qilinadi hamda fuqarolarning erkinligi va teng 
huquqliligi e’tirof etiladi. Bu shartlar jamiyat hamda uning a’zolari 
hayotining asosiy qonuni - muayyan davlatning Konstitutsiyasida aks 
ettiriladi.
Demokratiyaning asosiy tamoyillari teng huquqlilik, erkin va 
demokratik saylovlar, hurfikrlilik, siyosiy plyuralizm, ko‘ppartiya-
viylik, hokimiyatning saylab qo‘yilishi va xalq oldida hisob berishi, 
ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunishi, ozchilik fikrining inobatga 
olinishi. Shu bilan birgalikda, demokratiya sharoitida har bir 
shaxsning shakllanishiga o‘ziga xos «chegara» ham qo‘yiladi, ya’ni 
Konstitutsiyaga oid qoidalar va qonunlar orqali shaxslarning ijtimoiy 
hayoti va xatti-harakatlari tartibga solinadi. Bundan tashqari, demok-
ratiya jamiyatning axloqiy-psixologik iqlimini vujudga keltiradigan 
shart-sharoitlarni ham yaratadi.
Mustaqillik O‘zbekistonda huquqiy demokratik davlat va 
fuqarolik jamiyatini qurish imkonini beradi. Mamlakatimiz Prezidenti 
Islom Karimov rahnamoligida ana shu yo‘ldan muvaffaqiyat bilan 
ilgarilab borilmoqda. Bugungi kunda jamiyat hayotining barcha 
sohalarini demokratlashtirish, mamlakatni modernizatsiyalash va 
liberallashtirish bilan bog‘liq tub o‘zgarishlar va islohotlar izchillik 
bilan amalga oshirilmoqda. Ana shu jarayonning faol ishtirokchisi 
bo‘lish barchamizning insoniy burchimizdir. 
Demokratiyaning ma’naviy-ma’rifiy jihatlari quyidagilarni o‘z 
ichiga oladi: yuksak siyosiy tafakkur va siyosiy madaniyat har qanday 
ehtiroslardan xoli, aql-idrokka tayangan fuqarolik pozitsiyasiga ega 
bo‘lishi, siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etish, amaldagi qonunlarga 
qat’iy rioya qilish va jamiyat rivoji hamda barqarorligini ta’minlashda 
mas’uliyatni anglash. Shu ma’noda, demokratiya - yuksak 
ma’naviyat, fuqarolarning ichki madaniyati va intellektual 
imkoniyati; fuqarolarning barcha uchun birday zarur bo‘lgan 
qonunlarga to‘liq rioya etishi, inson haq-huquq va erkinliklarini, 
umumxalq va umumdavlat manfaatlarini himoya qiladigan, barchani 
qonunlarga bo‘ysunib yashashga undaydigan umuminsoniy, huquqiy 
va ma’naviy qadriyat hisoblanadi.
Demokratiyani ma’naviyatsiz va ma’rifatsiz anglab bo‘lmaydi. 
U inson aql-zakovati mahsuli va ayni paytda uning erkin holda 
farovon hayot kechirishining zaruriy shartidir. Demokratiyani hayotga 

---

281
joriy qilishda mamlakat xalqining milliy ehtiyojlari, turmush tarzi, 
axloqiy mezonlari e’tiborga olinishi g‘oyat muhim. Zero, barcha 
davlatlar va xalqlar uchun demokratiyaning bir xil qolipi bo‘lishi 
mumkin emas.
Jamiyatda demokratik qadriyatlarning amal qilishi ma’naviy-
ma’rifiy taraqqiyotning ko‘rsatkichi hamdir. Ularning uyg‘unligi 
jamiyatning barqaror taraqqiy etishiga xizmat qiladi. Totalitar 
tuzumdan erkin fuqarolik jamiyatiga o‘tilayotgan bir sharoitda har bir 
fuqaro demokratiyaning mohiyati va tamoyillarini anglab yetishi, 
erkin yashash va erkin fikrlash ko‘nikmasini hosil qilishi hamda 
ma’naviy-ruhiy jihatdan demokratik yashash shartlariga o‘zini 
tayyorlab borishi, fikrsizlik, qaramlik, tanballik va boqimandalik 
illatidan xalos bo‘lishi zarur. Demokratiya asta-sekin, bosqichma-
bosqich shakllanib, rivojlanib boradigan uzluksiz jarayon bo‘lgani 
sababli, u har bir insonning ma’naviy-ma’rifiy salohiyati muttasil 
yuksalib borishini taqozo etadi.