Ma’mur qahhorov

sofistlar
aloxida o‘rin 
tutadi. Sofistlar er.av. V asrda Afinada paydo bo‘lishib, quldorlik 
demokratiyasini qo’llab-quvvatlaganlar va aristokratiyaga qarshi 
kurashganlar. Bilish nazariyasi soxasida fikr yuritib, til va tafakkurning 
birligi masalasiga e’tibor qaratganlar. «Sofistes» yunonchadan 
tarjimada «dono», «donishmand», «ma’rifatparvar» degan ma’no 
beradi. Sofistlarning yirik vakili
Protagor
(er.av. 481 - 411) «Xudolar 
haqida» nomli kitobida moddiy dunyo xarakatdagi materiyadir, 
inson uni sezgi a’zolari, xis-tuygular orqali biladi, degan. Biroq dunda 
hamma narsa nisbiydir. Asal soglom kishiga lazzatli, kasalga esa 
achchiq tuyuladi. Protagorning «Odam – xamma narsaning ulchovi», 
«borlari – bor, yo‘qlari - yo‘q» kabi fikrlari xam sub’ektiv – idealistik 
ma’no-mazmunga egadir. 
Sokrat
(sharqda uni Suqroti Xakim xam deyishadi) avvaliga 
Anaksagordan, sungra sofistlardan ta’lim olgan. Uning ta’limoti 
ogzaki nutqlarida mujassamlashgan, yozma asarlari bo‘lmagan. 
Sokrat ko‘proq axloq falsafasi bilan shugullangan. Uning fikricha, 
tabiatni o‘rganishga asoslangan «Demokrit yo‘li» befoydadir. 

---

«yaxshisi o‘zingni bil, o‘zingni o’rgan, - deydi Sokrat, Xudo bor, olamni 
xudo yaratgan, benixoya cheksiz va mukammal, tartibli dunyo 
olamiy aql bo‘lmasa shu xolga kelarmidi ?!». Sokrat suxbatdoshini 
savol berish bilan mantiqan engish usuli bo’lgan mayyovtikani ishlab 
chiqqan. Bu usul pirovardida raqibni « Men hech narsani 
bilmasligimni bildim» deb tan olishga majbur qilar edi. 
Sokratning shogirdi 
Platon
(er.av.427-347) «Sofist», «Fedon», 
«Parmenid», «Teetet», «Davlat» nomli asarlari bilan mashxur. Sharqda 
Aflotun nomi bilan shuxrat qozongan. Platon «G‘oyalar dunyosi va 
soyalar dunyosi» xaqidagi ta’limot bilan ob’ektiv idealizm falsafasini 
ilgari surgan. Uning fikricha, narsalar va g‘oyalar dunyosi mavjuddir. 
Buyumlar – o‘tkinchi, muvaqqat, g‘oyalar esa haqiqiy, o‘zgarmas. 
Narsalar g‘oyalarning ko‘lankasi, soyasidan boshqa narsa emas. 
Platon bu fikrini quydagicha izoxlaydi: qorong’u g‘orda kishanlangan 
maxkumlar yotishibdi. Ular xech qaysi tomonga burila olmaydilar. Shu 
alfozda g‘orning yorug‘lik tushib to‘rgan kichik bir tuynugidan 
narsalar bilan o‘tayotgan kishilarning ko’lankasinigina kuzatadilar. 
Ammo ko’rinayotganlar kim, ularning qo‘lida nimalar bor? – buni bila 
olmaydilar. Shunga o‘xshab narsalar abadiy go‘zal moxiyatlarning 
bor-yug‘i g‘or devoridagi kabi ko‘lankasidir. Xaqiqiy o‘zgarish va 
xarakat g‘oyalargagina xos bo‘lib, narsalarning xarakati, o‘zgarishlari 
g‘oyalar xarakatidan xosiladir. Xaqqoniy moxiyat xisoblanmish 
g‘oyalarni bilish xammaga xam nasib etavermaydi. 
Mutafakkirning bilish nazariyasi ham o‘ziga xoslikka ega. Platonning 
fikricha, jon tanadan mustaqil, iloxiy va o‘lmas moxiyatdir. Jon 
g‘oyalar dunyosiga yaqin turadi, shuning uchun jon ushbu pok 
dunyodan ta’sirlanib, xuzur qiladi, vaqti – vaqti bilan inson tanasiga 
kirib, g‘oyalar dunyosida ko‘rgan – kechirganlarini xotirlay boshlaydi. 
Shu asosda bilish yuzaga keladi. Demak, bilish, Platon fikricha, 
jonning eslashi, xotirlashidan iborat iloxiy jarayondir.
Platon o‘z ta’limotida jamiyat va davlat masalalariga aloxida 
to‘xtaladi. Uning fikricha, davlatda turt shakl mavjud: teokratiya, 
oligarxiya, demokratiya va tiraniya. Mutafakkir ideal davlat xaqida 
fikr yuritar ekan, bunda adolat g’oyasini ustun qo’yadi. Jamiyat uch 
tabaqa: 
xoqimlar 
(faylasuflar), 
xarbiylar 
va 
dehqon- 
hunarmandlardan tashkil topadi. Davlat xokimiiyati zodagon 
faylasuflar qo‘lida bo‘lishi, xarbiylar davlatni qo‘riqlashi, dexqon va 
xunarmandlar esa davlat uchun zarur maxsulotlarni ishlab 
chiqarishlari lozim. Platon qullarga past nazar bilan qarab, ularni 
xatto inson qatoriga qo‘shmaydi, ularni ma’naviy xayotdan maxrum, 
deb xisoblaydi. U quldorlar aristokratiyasi reapublikasini, xatto 
monarxiyani ideal davlat deb bilib, iloxiylashtirish darajasiga etadi.

---

Platon «Davlat» nomli asarida o‘z tadqiqotlarida qo‘llagan metodni 
«dialektika» deb atagan. Uning fikricha, «dialektika kishilarni savol – 
javob qilishga o‘rgatadi». Demak, dialektika suxbatlashish, muloqot 
san’atidir. Uni nutqda maxorat bilan qo’llash ko’p foyda keltiradi. 
«Parmenid» nomli kitobida alloma tushuncha, umumiylik, konkretlik, 
ayniyat, qarama – qarshilik, ko‘plik va yakkalik kabi falsafiy 
kategoriyalarni ta’riflab beradi. Axloqiy qarashlarida Platon adolatlilik 
tamoyillariga asosiy urg‘u beradi. Adolatlilik, uning fikricha, uch 
xislatga – donolik, botirlik va oqilona ish tutishga asoslanadi. 
Platonning shogirdi, stagiralik Aristotel (er.av.348- 322) bir necha yil 
Makedoniya podshosi Filipp II ning o‘gli – bo‘lg‘usi jaxongir Aleksandr 
Makedonskiyga uztozlik qilgan. Uning «Fizika», «Metafizika», «Jon 
to‘g‘risida», «Kategoriya», «Analitika», «Topika», «Organon» singari 
asarlari shuxrat qozongan. Bu asarlarda mantiq, falsafa, 
psixoldogiya, axloq, notiqlik san’ati, tabiiy fanlar borasida teran 
fikrldar bildirilgan.
Aristotel Platonning abadiy g‘oyalar, Pifagorning iloxiy raqamlar 
xaqidagi fikrlarini tanqid qilib chiqdi. Uning fikricha, narsa va ularning 
moxiyati boshqa-boshqa yashashi aslo aqlga to‘g‘ri kelmaydi. 
Narsaning moxiyati undan tashqari bo‘la olmaydi, balki uning 
o‘zidadir. Aristotel ta’riflab bergan sababiyat tamoyili 4 turdagi 
sababni e’tirof etadi: 1. Moddiy-sabab materiya. 2. Shakliy sabab-
shakl. 3. Pirovard sabab 4. Yaratuvchi sabab. Yaratuvchi sabab – 
xarakat manbaidir. Masalan, ota – ona farzand ulg‘ayishining 
sababi. Pirovard sabab (maqsad sabab) insonga xos, ammo Platon 
uni tabiat hodisalariga nisbatan ham tadbiq etish mumkin deb 
xisoblaydi. Xarakat olam singari abadiydir. Ayni paytda olam abadiy 
sabab, ya’ni xarakatlantiruvchi kuchga ega. Shakl – faol tomon, u 
xatto borliqning ma’no-moxiyatini tashkil etadi. Materiya – imkoniyat, 
xolos. U shakl tufayli ruyobga chiqadi. Xar bir tabiiy xodisada ichki 
azaliy maqsad – entelexiya mavjud. Bu g‘oya teleologiya – hamma 
narsa azaldan muvofik qilib yaratilgan, degan nazariyaga olib 
keladi. Arxitektura, mutafakkir fikricha, yaratuvchilik san’ati, arxitektor, 
ya’ni yaratuvchiniing rejasi – shakl, xom ashyo – materiya, ko‘rib 
bitkazilgan bino – maqsad sababdir. Shakl bilan materiya birlikni 
tashkil etadi, ular o‘zaro bog‘liq. Narsa – xodisalarning xarakati va 
rivojlanishi – bu materiyaniing shakllanishi, shaklga ega bo‘lib borish 
jarayonidir. 
Aristotel fikricha, xamma seziladigan va sezgi uyg’otadigan narsalar 
insondan tashqarida, tashqi olamda joylashgan. Inson sezgisi – xali 
yozilmagan kitob. «Sezgi vositasida bizga materiyasiz shakl ayon 

---

bo‘ladi»- deydi u. Aqlimiz ayrim narsa – xodisalarni, ulardagi ayrimlikni 
bilishdan umumiylikni bilishga imkon beradi. 
Aristotel davlat masalasiga to‘xtalib, davlat jamiyatning erkin va 
farovon xayot kechirishini ta’minlashi lozim, deydi. Baxtli xayot – bu 
faqat mo‘l – ko’lchilik emas, baxtli xayot moddiy va ma’naviy 
boyliklar uyg’unlashganda yuzaga chiqadi. Davlat asosan o‘rta 
mulkdorlar mexnati bilan boyiydi. O’ta qashshoq va o‘ta boy – 
badavlatlikdan o‘rtaxollik afzaldir. Davlatni, mutafakkir fikricha, o‘rta 
tabaqadan chiqqan quldor idora qilishi maqsadga muvofiqdir. 
Ma’no – mazmuni jixatidan nixoyatda teran va ayni vaqtda 
jozibador qadimgi yunon falsafasi jaxon falsafiy tafakkuri tarixi yorqin 
saxifalarini tashkil etadi. Uning xilma – xil maktab va ta’limotlari 
ko‘pincha taxmin tarzida ilgari surgan ajabtovur va benazir g‘oyalar 
keyingi davrlarda takomilga etkazilib, allomalarga o‘lmas shon-
shuxrat keltirdi. 
II.