Ma’mur qahhorov

III. Materiyaning yashash usuli xarakatdir. Xarakat tufayli har qanday narsaning yaxlitligi saqlanadi, chunki xarakat tufayli jismlarning tarkibiy qismlari o‘zaro ta’sirga kirishib, bir butunlikni xosil qiladi. Xarakat tufayli atomlar va molekulalarda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, o‘simliklarda moddalar almashadi, energiya va axborot uzatiladi, xarakat tufayli xayvonot olami va inson muxit bilan aloqada bo‘ladi, jamiyat rivojlanadi. Xarakat tufayli xayot kelib chiqadi va uning davomiyligi ta’minlanadi.Xarakatning bir-biridan farq qiluvchi bir necha shakli mavjud. Ular oddiydan-murakkabga, quyidan yuqoriga qarab takomillishib boradi. Materiya xarakatining quydagi asosiy shakllarini ajratib ko‘rsatish mumkin:

1. Mexanikaviy xarakat – jismlarning fazoda urnini almashinuvi.

2. Fizikaviy xarakat – issiqlik, yorug’lik, elektr, magnetizm xodisalari.

3. Kimyoviy xarakat – kimyoviy birikish va parchalanish, agregat xolatlarining bir – biriga o’tishi.

4. Biologik xarakat – tirik tabiat jarayonlari.

5. Ijtimoiy xarakat – mehnat, ishlab chiqarish, ijtimoiy xayot, kishilar o‘rtasidagi xilma – xil munosabatlar va jarayonlar.

Xarakat shakllari bir-biridan tashkiliy tuzilish darajalarining xilma-xilligi, kelib chiqishi ketma-ketligi hamda moddiy tashuvchilari bilan tafovutlanadi. Xarakat hamisha muayyan joyda – fazoda va ma’lum davomiylik mobaynida—vaqtda amalga oshiriladi. Xarakatlanuvchi materiya o‘zining xususiyat va xossalarini fazo va vaqtda namoyon qiladi. Fazo materiyaning tuzilish tartibi, qo‘lami, olamdagi narsalarning o‘zaro joylashish vaziyatini ifodalaydi. Vaqt jarayonining davomiyligini, xodisa va jarayonlarning ketma-ketligi tartibini ifodalaydi. Fazo va vaqtning xarakatlanuvchi materiya bilan uzviy bog‘liqligidan «fazo va vaqt – materiyaning mavjudlik shakli» degan xulosa chiqarish mumkin.

Fazo va vaqt masalalari faylasuflarni azaldan o‘ylantirib kelgan. Materialistlarning fikricha, fazo va vaqtni materiyadan tashqarida tasavvur qilish mumkin emas. Qadimgi sodda materialistlar,masalan, naturfilisofiya («tabiat falsafasi») vakillari Demokrit va Epikur fazoni hamma joyini eganllagan xarakatsiz bo’shliq deb, vaqtni esa bir maromda o‘tib boruvchi oqim deb talqin etganlar. Idealistlar esa fazo va vaqt inson ongi, idroki bilan bog‘liq sub’ektiv narsalar deb tushuntirganlar. Masalan, ekzistentsializm oqimi asoschilaridan biri J.P. Sartrning fikricha, «ular borliqqa xech qanday aloqasi yo’q». Nemis faylasufi I.Kant fazo va vaqt tushunchalari inson ongiga aprior (tajribadan oldin) xudo tomonidan solingan, binobarin, ular tabiatning o‘ziga emas, ongga xos tug‘ma tuyg‘ulardir, degan. Gegel fazo va vaqtni mutloq g‘oya bilan bog‘lagan. Diniy falsafa, chunonchi, tasavvufga ko‘ra, fazo va vaqtning xususiyatlari xudodandir. «Moddiy olamning chekli va cheksiz bo‘lishi,— degan edi sufiy shoir Xujanazar Xuvaydo,- tangri taoloning amri qaroriga bog‘liq. Chunki eru-osmon uning irodasida». Umar Xayyom bu to‘g‘rida shunday yozgan: