Ma’mur qahhorov

Borliqning asosiy turlari muammosiga turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan, materializm o‘z e’tiborini moddiy borliqqa qaratib, uni birlamchi, belgilovchi deb xisoblaydi. Idealizm esa, odatda, borliqni ma’naviy shakllariga e’tibor beradi, u ma’naviy-ruxiy borliqning shakllarini birlamchi, belgilovchi deb e’tirof etadi. Darhaqiqat, borliq shakllarini dastlab bir-biridan farq qiluvchi va ayni vaqtda bir-biri bilan o‘zaro a’loqadorlikda bo‘lgan moddiy va ma’naviy borliqqa ajratish qulay. Ammo ular o‘rtasidagi farq nisbiydir, chunki ular har biri o‘z navbatida yana bir qancha shakl va ko‘rinishlarga ega. Shunga ko‘ra moddiy borliqni: tabiiy borliq, insoniy borliq va ijtimoiy borliqqa, ma’naviy-ruxiy borliqni esa individuallashgan ma’naviy borliq va ob’ektivlashgan ma’naviy borliqqa bo‘lish mumkin. Umumiylashgan tarzda esa borliq shakllari quyidagilardan iborat:

1. Tabiiy borliq.

2. Inson borligi.

3. Ma’naviy borliq.

4. Ijtimoiy borliq.

Endi shular ustida kengroq to‘xtalaylik. tabiiy borliq ikki xil ko‘rinishga ega: 1) insongacha, uning ongidan tashqari va unga bog‘liq bo‘lmagan xolda mavjud narsa, hodisa va jarayonlarni o‘z ichiga olgan tabiat. Uni shartli ravishda «birlamchi tabiat» deb xam ataladi. 2) inson tomonidan tabiatdagi narsa va xodisalarga monand yaratilgan tabiiy borliq, boshqacha aytganda, «ikkilamchi tabiat». Ikkilamchi tabiat ijtimoiy xayotda inson extiyojini qondirish zaruriyati, ijtimoiy turmushda biror-bir funktsiyani bajarish zaruriyati tufayli yaratiladi. Masalan, madaniy o‘simliklar, uy xayvonlari, binolar, yo‘llar, kiyim-kechaklar, sun’iy xom-ashyo va xokazolar. «Ikkilamchi tabiat», bir tomondan, «birlamchi tabiat» kabi, ob’ektiv, real borliq bo‘lib, inson ongidan tashqarida mavjud bo‘lsa, ikkinchi tomondan, u insonga bog’liq hamdir, chunki unda kishilarning maqsadlari, g‘oyalari, bilim va mehnatlari mujassamlashgan bo‘ladi. Shu ma’noda «ikkilamchi tabiat» nisbiy mustaqil borliqdir.