Ma’mur qahhorov

Faylasuflarga kelsak, ularning borliq, mavjudlik haqidagi qarashlari aslo bir xil bo‘lmagan: ba’zi faylasuflar «dunyo avval ham bo‘lgan, hozirda mavjud, bundan keyin ham mavjud bo’ladi» deyishsa, boshqalar «dunyo avval mavjud bo‘lmagan, u xudo yoki rux tomonidan yaratilgan, shundan buyon mavjud» deyishgan. Uchinchi xil faylasuflar esa «borliqning yaralishiga faqat xudo sababchi bo‘lgan xolos, shundan buyon u o‘z-o‘zicha mavjud, o‘zicha rivojlanadi» degan fikrni ilgari surishgan.Fan va amaliyot taraqqiyoti natijasida borilqning yaratilganligi, uning xususiyatlari xaqidagi oldingi qarashlar asta – sekin uning yaratilmaganligi, bir butunligi, doimiyligi, abadiyligi to‘g‘risidagi g‘oyalar bilan almashinib borgan.

Dunyoning abadiyligi yoki o‘tkinchiligi, uning makon va zamonda cheklangan yoki cheksizligi to‘g‘risida fikrlar dastlab afsona va diniy qarashlarda, keyinchalik falsafa va boshqa fanlarda ifodalanib, muxokama qilib kelingan. Bu muxokama, munozara va tortishuvlarning hammasi pirovard oqibatda borliq muammosiga borib taqalgan. Ularning barchasining mantiqiy xulosasi shundan iboratki, dunyo doimiy, abadiydir. Ammo shu abadiy dunyodagi barcha narsalar, turli-tuman jonsiz va jonli organizmlar, insonlar va ularning faoliyati vaqtinchalik, o‘tkinchidir. Demak, borliq abadiy, ammo undagi barcha narsalar o‘zgarishda va rivojlanishda: bir xolatdan ikkinchi xolatga, bir turdan ikkinchi turga o’tishda, chunki bordan yo‘q, yo‘qdan bor bo‘lmaydi.

Shu bilan birga, kishilar o‘z kundalik amaliy, ijtimoiy faoliyatlarida dunyodagi mavjud narsa - xodisalarning ba’zilari ular ongidan, xoxish-irodasidan tashqari, ularga bog‘liq bo‘lmagan xolda mavduj ekanligiga, boshqa narsa-xldisalar esa ular ongiga, xoxish va irodalariga bog‘liq xolda mavjudligiga ishonch xosil qilib borganlar. Ular bu jarayonda tabiat va jamiyat, o‘zlari bilan o‘zgalar, inson va tabiat, inson bildan jamiyat, inson bilan uning ongi, inson bilan inson, moddiy narsalar bilan ma’naviy narsalar, tan bilan jon (rux) o‘rtasida umumiylik, a’lokadorlik bilan birga farqlar ham borligini bilib borganlar. Bora-bora ular insonning o‘zida ham tan bilan jon (rux), tabiiylik bilan ijtimoiylik bir-biridan ajralmagan xolda mavjudligini, birligini ham bila borganlar. Demak, borliq kategoriyasi moddiylikdan tashqari ma’naviylikni ham o‘z ichiga oladi. Bu jixatdan inson ongi ham, barcha ongli va ongsiz faoliyatlar xam borliq tushunchasi tarkibigi kiradi, chunki ong xech qachon anglangan borliqdan boshqa narsa bo‘lishi mumkin emas, kishilarning turmushi esa ular xayotining real jarayonlaridir.