Ma’mur qahhorov

4-mavzu
Borliq falsafasi
I Borliq tushunchasi falsafa fanidagi eng umumiy tushunchalardan, ya’ni kategoriyalardan biridir. «Borliq» tushunchasiga muqobil, ya’ni teskari ma’nodagi tushuncha «yo‘qlik» dir. «Borliq» avvalo dunyoda mavjud, bor narsalarga nisbatan qo’llaniladi. Shu sababdan ham «borliq» kategoriyasi «mavjudlik», «reallik» va shu kabi boshqa eng umumiy tushunchalar bilan uzviy aloqadorlikda, ularga mazmunan yaqindir. Shuningdek, «borliq» tushunchasi «olam», «dunyo» singari tushunchalar bilan aynan bir ma’noli, ya’ni sinonim xisoblanadi. Borliqni falsafiy idrok etish muammolari bilan falsafa fanining «ontologiya» deb nomlangan qismi shug’ullanadi. «Ontos» yunonchadan tarjimada «moxiyat» degan ma’noni beradi. Demak, ontologiya – borliqning moxiyati xaqidagi falsafiy ta’limotdir.

«Borliq» kategoriyasi o‘z mazmun-moxiyati bilan avvalo mavjudlikni bildiradi, ammo uning mazmuni «mavjudlik» tushunchasining mazmuni bilan bir ma’noda emas. Borliq falsafiy kategoriya sifatida faqat mavjudlikni ifodalab qolmasdan, mavjudlikka nisbatan umumiyroq va kengroq mazmunga ega bo‘lgan reallikni anglatadi. Borliq kategoriyasi tabiat, jamiyat, inson, uning tafakkuri ko‘rinishlarining shunchaki mavjudligi emas, balki ulardagi eng umumiy a’loqadorlikni ifodalaydi. Binobarin, dunyo, undagi narsa va xodisalar o‘zlarining barcha xususiyatlari bilan birgalikda mavjud bo‘lib, ular o‘z realliklari bilan umumiy birlikka egalar. Ular o‘rtasidagi umumiylik ularning real ekanliklaridir.

«Borliq» kategoriyasi falsafiy tushunchalar ichida fundamental axamiyatga ega. Utmishdagi va xozirgi davrdagi ko‘plab faylasuflar o‘z qarashlarini bu kategoriya orqali ifodalashadi. Shu tufayli ushbu masala atrofida qizg‘in munozaralar davom etib kelmoqda. Borliq, mavjudlik va yo‘qlik, uni qurshab turgan tabiat va jamiyat, o‘zlari xaqida odamlar qadim - qadim zamonlardan buyon o‘ylay boshlaganlar. Ular atrof olamda sodir bo‘lib turgan turli o‘zgarishlarni kuzatganlar, bu narsalar ularning ko‘z o‘ngida ob’ektiv reallik sifatida gavdalangan: ya’ni ular bor, mavjud, lekin vaqt o‘tishi bilan yo‘q bo‘ladi, aksincha, ba’zi yo‘q narsalar esa paydo bo‘ladi.

Kishilar o‘zlarining kundalik tajribalari asosida fikr yuritib, o‘zlari yashayotgan dunyoning aynan xozir mavjudligiga, o‘zlaridan keyin ham mavjud bo‘lishiga, o‘zlarining esa vaqtincha yashab, so‘ng dunyodan o‘tib ketishlariga ishonch xosil qila boshlaganlar. Shular asosida keyinchalik «bu dunyo» va «u dunyo», yani kishilarning real hayotlarida kechadigan dunyo va vafot etishi bilan ularning ruxlari ravona bo‘ladigan dunyo to‘g‘risidagi tasavvurlar paydo bo‘la boshlagan. Bu ishonchlari ularning «borliq» va «yo’qlik» xaqidagi qarashlarini mustaxkamlagan.