ekosistemalar payda qilip, jer betinin hazirgi jagdaym uslap
turadi.
2.6. Uluwma ekologiyaga tiyisli mzamlar
1. Organizmlerdin turli funkciyalarma
har bir ekolgiyaliq
faktor turlishe tasir etedi. Misali, hawanih joqari temperaturasi
(+40-45°) suwiq qanli haywanlarda zat alm asm processin
tezlestiriw menen birge, hareketti basqariwshi organlar jum ism
paseytedi ham haywanlar tmishhq dawirine otedi. Baliqlardm
jm isiy elementleri optimal temperaturada
jetilisse, bul
temperatura olardin uwildiriq taslawi ushin qolaysiz sharayat
esaplanadi.
Tiri
organizmlerdin
tirishilik
ciklleri
ortahq
faktorlannm mawsimler boymsha ozgeriwine baylanisli.
2. Tiri individlerdin optimum
ham minimum kritikaliq
noqatlari
hamiyshe
birdey
bolmaydi.
Individlerdin
ozgeriwshenligi, tur wakillerinin nasillik belgileri sipatma, olardm
jmisiy, jas ham fiziologiyaliq halatma baylanisli. Misali, ayinm
gubelek qurtlari ushm minimal temperatura -7°C, er jetken
formalan ushm -22°C, olardm mayekleri ushm -27°C esaplanadi. -
10°C qurtlardi nabit qiladi, lekin mayekleri ushm ziyansiz. Bul
misaldan korinip turganinday, turdin ekologiyahq valentligi
(shidamliliq shegarasi), tiir wakillerinin shidaw shegarasman
joqari.
3. Organizmlerdin ol yamasa bul ekologiyahq faktorlannm
tasirine shidamliligm amqlawda usi ekologiyahq faktor menen bir
qatarda basqa faktorlar qanday
kiish penen tasir etiwine
baylanisli. Bunday jagday ekologiyahq faktorlardin birgelikte,
organizmge tasir etiwinen kelip shigadi. Misali, tur joqan
temperaturani igal hawadan kore qurgaq hawada jaqsi otkiziwi
mumkin. Samalsiz, jabiq ham terekli onnga qaraganda, kushli
shamal esetugin ashiq ormda muzlaw kushli ham tezirek boladi.
Osimliklerdin solip qahwm topiraqtagi igalhqti asmw, hawa
temperaturasm paseytiw ham parlaniwdi
kemeytiw joli menen
toqtatiw miimkin.
Ekologiyahq faktorlar organizmlerge tasir etiw processinde,
bir-birin toltmp, belgili darejede bir-birinin omin basip banwi
68
uiiiinkin, lekin bir ekologiyaliq faktordi, ekinshi faktor menen
I
nlmastmp bolmaydi. Misali, bir tajiriybe uchastkasinda topiraqta
[
jolispegen tgalliqti jerdi suwgariw menen qaplansa, topiraqta
jctispey turgan bir mineral zatti (N
3
PO
4
)
ekinshi zat (K
3
PO
4
)
penen almastinw mumkin. Lekin, arqa regionlarda jetispeytugm
issihqti yamasa shol zonasinda omn artiqshaligin lgalliq penen de,
jaqtiliq penen de almastirip bolmaydi.
4. A yinm ekologiyahq faktorlardin
optimal halatman
nzaqlasiwi basqa faktorlardin optimal darejesinde organizmge
tasir etiwine qaramastan turdin tirishiligin qolaysiz jagdayda
qaldiradi. A yinm jagdaylarda ekilemshi darejedegi yamasa usi
ortaliqta bolmay waqtmsha payda bolgan faktorlar organizmlerdin
rawajlaniwin shegaralawshi darejesine shekem koteriliwi de
mumkin. Misali, paxta atizlarmda paxta goreklerinin ashiliwm
lezlestiriw maqsetinde kushli ximiyaliq zatlar menen defolyaciya
otkeriledi. Bunda barliq ekologiyahq faktorlar optimal boliwma
qaramastan paxta denesindegi japiraqlar
aste-aqinn qurgay
baslaydi. Ortaliqta tiri organizmler arasindagi rminasibetlerdc
ayinm jagdaylarda shegaralawshi faktor boliwi mumkin. Misali,
anjirdin shanlaniwi orta tenizdin arnawli harresi (Blastophaga)
arqali otedi. Demek, ortahqtin barliq abiotikaliq faktorlan
(temperatura, issiliq, jaqtiliq, lgalliq) optimal darejede boliwma
qaramay, osimliklerdin rawajlamwmda ham asirese olardin nasil
qaldinwda biotikaliq faktor (harreler arqali) shegaralawshi
darejege koterilgen.
5. Ekologiyahq faktorlar organizmlerge bir waqitta tasir
etedi. Bir faktor tasiri sozsiz basqa faktordm
tasirine baylanisli
ham belgili darejede hamde belgili bir waqitta birinshisinin omul
ekinshisi basiwi mumkin. Misali, shol regionmda igalliqtm
jetispewshiligin tungi saatlardagi hawanin igalhgi biraz darejede
bolsa da qaplaydi. Arktikada jetispegen issiliq jaz mawsimindegi
jaqtili kunler esabman qaplanadi. Lekin ayinm ekologiyahq
faktordm omm basqasi basa almaydi. Sonday aq, fototrof
osimlikler jaqtiliqsiz ose almaydi. Eger erte baharde efemer ham
efemeroidlar ushm birlemshi ekologiyahq
faktor jaqtiliq ham
issiliq bolsa, olardin tuqim payda etiw dawirinde lgalliq ham
aziqhq Zatlar tiykargi faktorlarga aylanadi.
69
