|
lgalliq,
temperatura,
poykiloterm,
Homoyoterm, termofil, kriojil, mezoterm, fotoperiodizm , sutkahq
rilm, sukkulent, sklerofit, psixrofitler, kriojitler, gidrofit, gigroflt,
mvzofit, kserofit, kriofit.
3.1. Jaqtiliq tin tiri organizmlerge tasiri ham ogan
organizmlerdin beyimlesiwi
Jaqtiliq - tiri organizmlerdin jer betinde tirishiligin belgilep
beriwshi en tiykargi faktor esaplanadi. Onisiz tiri organizmler
lirishilik ete almaydi. Jaqtiliq fizikaliq koz-qarastan alganda
jaqtiliq dereginen shigip atirgan elektromagnit tolqmlarinan ibarat
cnergiya turi.
Jaqtihq osimlikler ushm, birinshiden, fotosintez processin
amelge asiriwshi tiykargi derek esaplanadi, ekinshiden ol
transpiraciya, yagniy puwlaniwdi tezlestiredi. Ushinshiden,
osimliklerdin osiw tezligin astelestiretugin ortaliq faktori
esaplanadi. Lekin bul processler hamme waqitta birdey otpeydi.
6
simlik rawajlaniw dawirinde, belgili darejede jaqtiliq ham
qarangiliqti talap etedi. Jaqtiliq osimliklerdin osiwinde, yagniy
kletka ham toqimalarda bolip otetugin osiw processleri ham
organlardin payda boliwma tikkeley tasir etedi.
Ultrafiolet nurlar arasinda jer betine jetip keletugm tek uzm
tolqinli nurlar (tolqin uzinligi 290-380 nm) esaplanadi. Qisqa
tolqin uzmligmdagi nurlar bolsa tirishilikti nabit etiwshi
esaplamp, 20-25 km biyiklikte O
3
molekulasinan quralgan ozon
ekrani tarepinen toliq jutiladi. Tolqin uzinligi uzm bolgan
ultrafiolet nurlar joqari ximiyaliq aktivlikke iye. Onm ulken
mugdan organizmler ushm ziyan bolip, aziraq mugdardagisi bolsa
kopshilik turler ushm zanir esaplanadi.
Eger jerge kelip jetetugm quyash energiyasin 100% dep
alsaq, onm 19% ti atmosferadan otiw waqtinda jutilip ketiledi,
71
34% ti kosmos kenisligine qaytanladi, tek 43% ti gana jer betine
kelip tusedi. Osimlikler tarepinen jil dawammda ozlestiriletugm
jaqtiliq tek gana jaqtiliq tezligine baylanisli bolip qalmastan, ol
kunnin uzinligma da baylanisli boladi.
250-300 nm diapazondagi ultrafiolet (UFL) nurlar kushli
bakteriocidlik tasir etedi ham adamlar terisinde raxit keselligine
qarsi D vitaminin payda etedi; 200-400 nm uzmliqtagi nurlar
terinin qorganiw reakciyasi bolgan adamda qarayiwdi keltirip
shigaradi. 750 nm den joqari bolgan infraqizil nurlar issiliq
retinde tasir etedi.
Korinerli nurlar barliq energiyanm shama menen 50% in
iyeleydi. Adam kozi qabil etetugm korinerli radiaciya oblasti
menen (FR) fiziologiyaliq radiaciya (300-800 nm) derlik saykes
keledi, ol (FAR) fotosintetikaliq aktiv radiaciya (380-710 nm)
bolip shigaratugm oblasti menen saykes keledi. Fiziologiyaliq
radiaciyam shartli turde bir-qatar zonalarga boliwge boladi:
ultrafiolet (400 nm den kishi), kokfiolet (400-500 nm), san-jasil
(500-600 nm), toygm sari-qizil (600-700 nm) ham uzaq qizil (700
nm den joqari).
Jaqtiliq jasil osimlikler ushm xlorofill diiziw, xloroplasttm
granal strukturasm payda etiw ushm kerek; ol ustica apparati
jum ism retlestiredi, gaz almasiw ham transpiraciyaga tasir etedi,
bir-qatar fermentlerdi aktivlestiredi, belok ham nuklein kislotasi
biosintezin kusheytedi. Jaqtiliq kletkamn boliniwi ham uziliwine,
osimliktin osiw ham rawajlaniw processine tasir etedi, giillew
ham miywelew muddetin amqlaydi, forma payda etiwshi tasir
korsetedi. A1 jaqtiliqtm en ulken ahmiyeti - omn fotosintez
processin amelge asinwi bolip tabiladi. Osimliklerdin jaqtiliqqa
qatnasi boymsha tiykargi iykemlesiwshilikleri usilar menen
baylanisli.
Fotoavtotrof
osimlikler
quyashtin
nurli
energiyasm
paydalanip
CO
2
ni assimilyaciyalawga uqipli. Bakterioxlorofillge
iye purpur ham jasil bakteriyalar jaqtibqtin uzm tolqmli bolimin
(800-1100 nm)
jutiwga uqipli.
Bul olarga korinbeytugin
infraqizil nurlar waqtmda da jasaw m a mumkinshilik beredi. Suw
otlan ham jasil osimlikler adam k
6
zi koriw diapazonma jaqm
jaqtiliqtijutadi.
72
Кunnin uzmligi ekvatordan polyuslarga qaray asip baradi.
Osimlikler qaplami ushm putkil jil dawammda qabil qihnatugin
riuliaciya jiymdisi emes, balkim jil dawammda osimlikler osiw
mdwsimindegi jaqtiliq mugdari ahmiyetke iye.
Osimlikler tek ozine tikkeley tiisetugm jaqtiliqtan emes,
b;ilkim tarqaq halda tiisetugm jaqtiliqtanda paydalanadi.
Tikkeley tiisetugm quyash nurlari kobinese osimlikler ushm
t|awipli boladi. Sebebi nurdin tasiri natiyjesinde osimlikler
citoplazmasi ham xlorofilleri nabit boladi. Tarqaq halda tiisetugm
jaqtiliq osimlilker tarepinen toliq ozlestiriledi.
01
paydahraq
bolip, onm 50-60% fotosintez processi ushm zanir bolgan kogis-
qizil nurlardan ibarat. Tikkeley tiisetugm jaqtiliqta bul turdegi
nurlar mugdari 30-35% ten aspaydi.
Jaqtiliq seziwshi osimliklerde japiraqlar tiykarman klirmin eh
qawipli saatlannda radiaciyani az qabil qiliwga iykemlesken.
Japiraqlar gorizontal tegislikke qaraganda ulken muyesh penen
jaylasqan, japiraqlardm bunday jaylasiwm tereklerden evkalipt,
mimozada koriwimiz miimkin, jiida kop shop osimliklerde
ushiraydi. Maselen, jabayi lagun osimliginde hamme japiraqlan
arqadan qublaga qaray qaratilgan. Bunm natiyjesinde tiis
waqitlarmdagi kushli quyash nurlari az mugdarda qabil qilmadi.
Bunday osimliklerge kompas osimlikler delinedi. Quyash jaqtiligi
turli tolqin uzmligmdagi, turli renli nurlardan quraladi. Maselen,
qizil, san, hawa ren, kok, kogis, fiolet ren.
Osimlikler ushm jaqtiliq spektrinin kogis-qizil, kok-fiolet
nurlan zanir. San-jasil nurlar hammesinen de kem jutiladi.
Infraqizil nurlar derlik jutilmaydi. Joqan temperatura sharayatinda
infraqizil nurlar osimlikke keri tasir qiladi. Sebebi bul nurlar
japiraq pigmentleri tarepinen jutilmastan, balkim toqimalardagi
suw tarepinen jutiladi, bul bolsa osimlikler ushm jiida zanir:
fotosintez natiyjesinde jutilgan jaqtiliq energiyasi ximiyaliq
energiyaga aylanadi. Osimliklerdin osiwi, rawajlamwi ushm zanir
esaplangan organikahq zatlar payda bohwmda qatnasadi.
Jaqtiliqqa bolgan talabina qaray osimliklerdin tomendegi
ekologiyahq toparlan panq qilmadi:
1. Jaqtiliqti siiyetugin osimlikler (geliofitler).
2. Sayam siiyetugm osimlikler (sciofitler).
73
3. Araliq osimlikler (fakultativ geliofitler).
1.
Do'stlaringiz bilan baham: |
