|
poykiloterm
yaki suwiq qanli haywanlar delinedi,
о1йф' barliq mikroorganizmler, omirtqasizlar, omirtqalilardan
Mtqlar, jer-suw haywanlan ham jer bawirlawshi haywanlar
llircdi.
(V/lerinin denesinde turaqli temperaturam uslap turatugin
(Hgiuiiztnlerdi
gomoyoterm
yaki issi qanli organizmler dep
nytilaili. Bunday qasiyetke iye bolgan kopshilik haywanlar ortaliq
temperaturasi 0° tan pas bolganda da jasaydi yaki k6beyedi.
< Murga sut emiziwshiler ham quslar kiredi. Issi qanli haywanlarda
(oquri temperaturam uslap tunwshi ham saqlawshi qalin teri, may,
(tin ham parler rawajlangan boladi.
Gomoyoterm
haywanlardin
aymmlarmda
fonkcional
iiklivliktiri ozgeriwi natiyjesinde, olardin dene temperaturasi da
o/.gcredi. Bunday haywanlar ortahqtm ham ondagi ekologiyaliq
(hklorlardm ozgeriwi menen tmishhq halatma (qisqi ham jazgi
uyqi) otedi. Bul jagday
geterotermiya
dep ataladi. Misali,
iiyiwlar, suroklar, kirpitikenler, jarganatlar h.t.b. Sebebi denede
/at almasiwdm tomenlewi natiyjesinde organizmde temperatura
sezilerli darejede paseyedi ham haywanlar dem aladi yamasa
tmishhq halatma otedi.
Poykiloterm ham gomoyoterm organizmlerdin temperatura
laktorina shidamhliq shegarasi har-qiyli, yagmy
evriterm turler
temperaturamn ken shenberde ozgeriwine beyimlesken. Bugan
kopshilik osimlikler (mikroorganizmler, suw otlari, lishaynikler,
shol, dala gulli osimlikleri),
omirtqasiz (mollyuskalar,
nasekomalar) ham omirtqali (baliqlar, jolbanslar, ayiwlar,
saygaqlar h.t.b.) haywanlar misal bola aladi.
Stenoterm organizmler
temperaturamn tar shenberine
beyimlesken bolip, olar
issiliqti seziwshi
(orxideyalar, shay
putalan, kofe agashi, meduzalar. bakteriyalar), polyar suw
hawizlerinin baliqlari, juda shuqir (abissal teniz haywanlan)
organizmlerge bolinedi.
Har qanday organizm belgili temperatura interval! ishinde
jasawi, kobeyiwi ham rawajlaniwi mumkin. Temperaturanin
intervali
maksimum
ham
minimum
ahmiyeti
menen
shegaralanadi. Usi eki interval araligindagi optimum zonasi bolip,
organizmlerdin tirishilik aktivligi jaqsi korinedi.
85
Osimlikler poykiloterm organizmlerge kiredi, yagmy olar
denesinde temperatura turaqli emes. Olardm temperaturasi quyash
energiyasin jutiw ham shigariwi ortasmdagi ayirmashiliq,
energetikaliq balans arqali amqlanadi. Topiraq-osimlik-atmosfera
temperaturasi arqali osimliklerdegi transpiraciya processinin
funkciyasi basqanladi.
Osimlikler energetikaliq balansmm tiykargi komponentleri
tomendegi korsetkishlerden ibarat:
1. Osimlikler qaplamman otetugm har turli uzmhqtagi
radiaciya tolqmlarmm balansi, yagniy radiaciyanm jutiliwi oz
nawbetinde deneden shigatugm issiliq natiyjesinde barqulla
energiyamn jogaliwma alip keledi. Kunnin jan q waqtinda qisqa
tolqmli radiaciya kop bolip, tiingi waqitta bolsa energiyamn
kemeyiwi juzege keledi, yagniy, suw, topiraq ham agashlar
betindegi ortahqqa issiliq ajiratiladi.
2. Metabolizm processlerinde energiya almasiwi bolip, burnn
natiyjesinde osimlikler dem alganda, fotosintez onimi energiya
ajiratadi.
3.
Osimlikler
fitomassasi
tarepinen jiynalgan
issiliq
osimlikler qaplamman otip atirgan lilken energiya menen
birgelikte olar denesinde temperaturanm koteriliwine alip keledi.
4. Topiraqta issihqtin otiwi ozine say. Kun dawammda
topiraqqa jutilatugm jaqtihq energiyasmm bir bolimi issiliq tolqmi
halatmda topiraqtm tomengi qatlamlarma otkiziledi, tomengi
qatlamda toplangan energiya topraqtm suwip atirgan juze
qatlamma koteriledi. Bunday halat har dayim juz beretugm ham
topiraq temperaturasmm ozgerip tunw m a alip keledi.
5. Qorshagan ortahqtagi energiya almasiwi, osimlikler menen
ortaliq ortasmdagi temperaturanm tenlesiwi, issiliq otkiziw,
tarqatiw, puwlamw ham suw puw lan arqali energiya toplaw
jo llan menen amelge asadi. Osimliklerdin energiya balansi
korsetkishleri belgili darejede poykioloterm haywanlarga da
tiyisli.
Jer betinde temperaturanm kun ham mawsimler dawammda
ozgerip tunw i ham basqa ekologiyahq faktorlar menen birgelikte
organizmlerdin zonalar boymsha ham vertikal (organizmler
tropikaliq, subtropikaliq, shol, dala, togay, tundra siyaqli zonalar
boymsha) tarqaliwin aniqlaydi.
86
Do'stlaringiz bilan baham: |
