Mamleketlik universiteti jumanov m. A

poykiloterm 
yaki suwiq qanli haywanlar delinedi, 
о1йф' barliq mikroorganizmler, omirtqasizlar, omirtqalilardan 
Mtqlar, jer-suw haywanlan ham jer bawirlawshi haywanlar 
llircdi.
(V/lerinin denesinde turaqli temperaturam uslap turatugin 
(Hgiuiiztnlerdi 
gomoyoterm 
yaki issi qanli organizmler dep 
nytilaili. Bunday qasiyetke iye bolgan kopshilik haywanlar ortaliq 
temperaturasi 0° tan pas bolganda da jasaydi yaki k6beyedi. 
< Murga sut emiziwshiler ham quslar kiredi. Issi qanli haywanlarda 
(oquri temperaturam uslap tunwshi ham saqlawshi qalin teri, may, 
(tin ham parler rawajlangan boladi.
Gomoyoterm 
haywanlardin 
aymmlarmda 
fonkcional 
iiklivliktiri ozgeriwi natiyjesinde, olardin dene temperaturasi da 
o/.gcredi. Bunday haywanlar ortahqtm ham ondagi ekologiyaliq 
(hklorlardm ozgeriwi menen tmishhq halatma (qisqi ham jazgi 
uyqi) otedi. Bul jagday 
geterotermiya 
dep ataladi. Misali, 
iiyiwlar, suroklar, kirpitikenler, jarganatlar h.t.b. Sebebi denede 
/at almasiwdm tomenlewi natiyjesinde organizmde temperatura 
sezilerli darejede paseyedi ham haywanlar dem aladi yamasa 
tmishhq halatma otedi.
Poykiloterm ham gomoyoterm organizmlerdin temperatura 
laktorina shidamhliq shegarasi har-qiyli, yagmy 
evriterm turler
temperaturamn ken shenberde ozgeriwine beyimlesken. Bugan 
kopshilik osimlikler (mikroorganizmler, suw otlari, lishaynikler, 
shol, dala gulli osimlikleri), 
omirtqasiz (mollyuskalar, 
nasekomalar) ham omirtqali (baliqlar, jolbanslar, ayiwlar, 
saygaqlar h.t.b.) haywanlar misal bola aladi.
Stenoterm organizmler 
temperaturamn tar shenberine 
beyimlesken bolip, olar 
issiliqti seziwshi 
(orxideyalar, shay 
putalan, kofe agashi, meduzalar. bakteriyalar), polyar suw 
hawizlerinin baliqlari, juda shuqir (abissal teniz haywanlan) 
organizmlerge bolinedi.
Har qanday organizm belgili temperatura interval! ishinde 
jasawi, kobeyiwi ham rawajlaniwi mumkin. Temperaturanin 
intervali 
maksimum 
ham 
minimum 
ahmiyeti 
menen 
shegaralanadi. Usi eki interval araligindagi optimum zonasi bolip, 
organizmlerdin tirishilik aktivligi jaqsi korinedi.
85

---

Osimlikler poykiloterm organizmlerge kiredi, yagmy olar 
denesinde temperatura turaqli emes. Olardm temperaturasi quyash 
energiyasin jutiw ham shigariwi ortasmdagi ayirmashiliq, 
energetikaliq balans arqali amqlanadi. Topiraq-osimlik-atmosfera 
temperaturasi arqali osimliklerdegi transpiraciya processinin 
funkciyasi basqanladi.
Osimlikler energetikaliq balansmm tiykargi komponentleri 
tomendegi korsetkishlerden ibarat:
1. Osimlikler qaplamman otetugm har turli uzmhqtagi 
radiaciya tolqmlarmm balansi, yagniy radiaciyanm jutiliwi oz 
nawbetinde deneden shigatugm issiliq natiyjesinde barqulla 
energiyamn jogaliwma alip keledi. Kunnin jan q waqtinda qisqa 
tolqmli radiaciya kop bolip, tiingi waqitta bolsa energiyamn 
kemeyiwi juzege keledi, yagniy, suw, topiraq ham agashlar 
betindegi ortahqqa issiliq ajiratiladi.
2. Metabolizm processlerinde energiya almasiwi bolip, burnn 
natiyjesinde osimlikler dem alganda, fotosintez onimi energiya 
ajiratadi.
3. 
Osimlikler 
fitomassasi 
tarepinen jiynalgan 
issiliq 
osimlikler qaplamman otip atirgan lilken energiya menen 
birgelikte olar denesinde temperaturanm koteriliwine alip keledi.
4. Topiraqta issihqtin otiwi ozine say. Kun dawammda 
topiraqqa jutilatugm jaqtihq energiyasmm bir bolimi issiliq tolqmi 
halatmda topiraqtm tomengi qatlamlarma otkiziledi, tomengi 
qatlamda toplangan energiya topraqtm suwip atirgan juze 
qatlamma koteriledi. Bunday halat har dayim juz beretugm ham 
topiraq temperaturasmm ozgerip tunw m a alip keledi.
5. Qorshagan ortahqtagi energiya almasiwi, osimlikler menen 
ortaliq ortasmdagi temperaturanm tenlesiwi, issiliq otkiziw, 
tarqatiw, puwlamw ham suw puw lan arqali energiya toplaw 
jo llan menen amelge asadi. Osimliklerdin energiya balansi 
korsetkishleri belgili darejede poykioloterm haywanlarga da 
tiyisli.
Jer betinde temperaturanm kun ham mawsimler dawammda 
ozgerip tunw i ham basqa ekologiyahq faktorlar menen birgelikte 
organizmlerdin zonalar boymsha ham vertikal (organizmler 
tropikaliq, subtropikaliq, shol, dala, togay, tundra siyaqli zonalar 
boymsha) tarqaliwin aniqlaydi.
86

---