Mamleketlik universiteti jumanov m. A

{Symploca thermalis,
Mastigocladus laminosus, Phorm adium laminosus
) turleri osedi. 
Aymm 
magliwmatlarga 
qaraganda 
baliqlarda 
joqari 
temperaturaga shidam bere aladi eken. Sol qatan, Islandiyanin 
69°C li issi bulaqta baliq ju zip jiirgen. Keyinshelli bahqlar 40°C 
ham 55°C li issi bulaqlarda da ushirasqan. Temperaturasi 98°C li 
issi bulaqta da suw otlarmm bar ekenligi dizimge almgan. Orta 
Aziyamn 60-65°C li bulaqlannda jasil ham ayinm diatom suw 
otlannm oskenligi baqlangan.
Joqari temperaturada (65-80°C) qatqalaq tarizli lishaynikler, 
mikroorganizmler, suw otlar, shol osimliklerinin tuqim lan ham 
vegetativ bolimleri de shidamli boladi.
Haywanlardm 
wakilleri joqari 
temperaturaga 
onshelli 
shidamli emes. Olardm jo q a n temperatura shegarasi 58°C ta 
korsetiledi (amiebalar, nem atodlar, keneler). A ym m shayan 
tarizliler, eki qanatli janliklerdi n lichinkalan suw sharayatinda 50- 
55°C jasay aladi.
Uluwma aytqanda, 
temperatura 
organizmde 
baratugin 
lirishilik ushm zarur processlerge-osiw, rawajlaniw, kobeyiw,
S3

---

dem ahw, fotosintez, organikahq zatlardm ham basqalarga tasir 
qilatugin zanir ekologiyahq faktor esaplanadi.
Orta Aziya sharayatinda, asirese onin Qizilqum, Qara-Qum 
shollerinde jaz mawsiminde temperatura 60— 65°C, qum betinde 
70°C qa koteriledi. Usi sharayatta jilanlar, kesirtkeler terek ham 
putalar shaqalarma shigip qummn joqari temperaturasman ozlerin 
saqlaydi. Qoylar, tiiyeler, atlar bir-birlerine qaptal tarepleri menen 
jaqm tunp, 
6
zlerir,._i sayalarma baslann iyip quyashtin kushli 
radiaciyasman qorgaydi. Qis mawsiminde topar-topar bolip, 
aymaqtm 
tomen 
(-25-30°C) 
temperaturasman 
saqlaniwga 
beyimlesken.
A yinm bakteriyalardm sporalan bir neshshe minut +180°C 
qizdinwga shidam beriw miimkin. 
6
simliklerdin tuqimlari, 
shanlan, omirtqasiz haywanlardan nematodlar, kolovratkalar, 
cistalar jiida tomen temperaturada 
(-271,6°C) anabioz halda 
bolip, qolay sharayatqa otiwi menen ozlerinin tirishiligin aste- 
aqm n tikleydi.
Evolyucion 
rawajlaniw 
dawirinde 
organizmlerdin 
denelerinde zat almasiwin temperatura tasirinde basqariw qasiyeti 
kelip shiqqan. Zat almasiw denede turli biologiyaliq qaytanw 
reakciyalan ham atiraptagi temperaturanm tasirisiz oz denelerinde 
turaqli temperaturam uslaw arqali juzege keledi. Bul halatqa 
temperaturam basqanw yamasa termoregulyaciya delinedi.
Organizmde termoregulyaciya ushm en ahmiyetli narse, own 
denesinde turaqli issiliq dereginin boliwi. Bul derek ekzo- 
termikaliq processler bolip, olardan ajiralgan energiya bolsa 
kletkanin islew funkciyasm atqaradi. Oksidleniwden shiqqan 
energiya ATF m tiklewge ketedi. Oksidleniw ham ldiraw 
processlerinen shiqqan energiya dene temperaturasin bir qalipte 
uslaydi.
Osimlikler 
ham 
haywanlardm 
kop 
turleri 
tomen 
temperaturaga shidamli keledi. Polyustagi 0-2°C li suwlarda 
osimlik ham haywanlardm har qiyli wakilleri (suwotlar, 
omirtqasiz haywanlar, baliqlar) ushiraydi. Olardm tirishilik 
iskerligi hamiyshe tomen temperaturah sharayatta otedi. Lekin, 
har qiyli sistematikahq toparlarga kiriwshi bir qansha turler oz 
denesindegi temperaturam aktiv basqara almaydi. Bunday
84

---

Ofjjttiti/.mlcrdi