Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Orayhq Aziya regionimn ekosistemalan. 
Bul regionnm 
fiziko-geografiyaliq sharayati ham landshafh da juda har-qiyli. 
Arqa-Batis regionlar shol ham yanm shollerden ibarat bolip, jazi 
qurgaq issi, qisi suwiq, jawin-shashmnm az boliwi menen 
xarakterlenedi.
Taw aldi ham taw regionlarinda yarim sholler, qurgaq 
sholler, togaylar, aralas ham arshali togaylar, Alp otlaqlari hamde 
suwiq taw sholleri siyaqli biomlar ushiraydi.
Orta Aziya ham Zakavkazede teniz juzesinen koterilgen 
saym klimat hamde topiraq sharayati ozgerip baradi. Onnnin 
absolyut biyikligi qansha joqari bolsa, klimat sonsha salqin 
boladi. Bunday jagday tek topiraqti emes, balkim osimliker 
dunyasm da ozgertiredi. Natiyjede tegisliklerde osetugm, jilliliq 
siiyiwshi yamasa kserofit osimlikler ornm aste-aqirm suwiqqa 
shidamli yamasa mezofil osimlikler iyeleydi. Tabiyattagi bul 
hadiyse vertikal zonalliq delinedi.
Bunnan tisqan 1969 - jili ata-bala K.Z. Zokirov ham P.K. 
Zokirovlar tarepinen osimliklerdin ekologiyahq klassifikaciyasi 
usinis qiladi. Bunda Orta Aziya osimlikleri biyik regionlar 
boyinsha tarqaliwma tiykannan tomendegi zonaliqqa bolinedi:
1. Shol zonasi - Orta Aziyamn piitkil tegislik bolegi. Teniz 
betinen 500 - 600 m biyiklikte jaylasqan.
2. Adir zonasi - Shol ham taw zonalari ortasmda jaylasqan. 
Teniz betinen 500 - 700 m ayirim jerleri bolsa 1200 - 1600 m 
biyiklikte jaylasqan.
3. Taw zonasi - bul zona teniz betinen 1200 - 1500 ten 2700- 
2800 m ga shekem bolgan biyikliklerdi iyeleydi.
4. Jaylaw zonasi - teniz betinen 2700 - 2800 m biyiklikten en 
joqari shmlarga shekem bolgan jaylaw zonasi esaplanadi.
316

---

Jer - hawa ortaligmda yagniy qurgaqliq ekosistemalan ushm 
lomendegi qasiyetler tiyisli yamasa olar suw ortaliginan 
uimendegi belgileri menen pariq qiladi:
1. Qurgaqliqta tiykargi shegaralawshi faktor - bul igalliq 
esaplanadi.
2. Temperatura qurgaqliqta suw ortaligma qaraganda kobirek 
ozgerip turadi.
3. Topiraq organizmler ushm tiykargi tayanish waziypasm 
atqaradi.
4. Qurgaqliqta tiirli geografiyahq tosiqlar (tawlar, daryalar, 
sholler) organizmlerdin erkin hareket qiliwina kesent etedi.
5. Substrat xarakteri - qurgaqliq ekosistemalan ushm zanir. 
Topiraq har qiyli biogen elementlerdin deregi bolip joqan 
rawajlangan ekologiyaliq ortaliq esaplanadi. Qurgaqliqta joqari 
rawajlangan osimlik ham haywan taksonomikahq toparlari 
ushiraydi, olardm en quramalan listcmlik (dominathq) qiladi.