Mamasoli jumaboyev

Zafar Diyor

(1912 — 1946)
O‘zbek bolalar adabiyotining atoqli vakillaridan biri Zafar Diyor o‘zining butun ijodiy faoliyatini yosh avlodni insoniylik ruhida tarbiyalash ishiga bag‘ishlab, xilma-xil asarlari bilan o‘zbek bolalar adabiyotini boyitdi.
Zafar Diyor 1912- yilda Namangan viloyatining Samsoq- tepa qishlog‘ida dehqon oilasida tug‘ildi.
Zafarlar oilasi 1916- yilda Òoshkentga ko‘chib keldi. Bo‘lajak shoir 1923- yilda eski usuldagi maktabga o‘qishga kiradi va 1925- yildan boshlab 7- bolalar uyida tarbiyalanadi. Zafar Diyor 1927- yilda Narimonov nomidagi pedagogika texnikumiga kirib, unda qunt bilan o‘qiydi. Òexnikumda chiqariladigan devoriy gazetaga o‘zining xabar, she’r va chizgan rasmlari bilan faol qatnasha boshlaydi. Keyinroq texnikum Samarqandga ko‘chiriladi. U yerda Zafar Diyorning ilk she’ri yosh shoirlarning „Qurilish kuylari“ degan to‘plamida nashr
etiladi.
Shoirning birinchi to‘plami 1933- yilda „Qo‘shiqlar“ nomi bilan bosilib chiqadi. Uning bu to‘plamga kiritilgan aksariyat she’rlarida Vatan, baxtli bolalik kuylanadi. Ilm- ma’rifatni targ‘ib qilish ham kitobning asosiy g‘oyalaridan birini tashkil etadi.
Zafar Diyor 1933- yilda texnikumni bitirib, o‘qituvchi bo‘lib ishlay boshlaydi. Ayni vaqtda badiiy ijod bilan shug‘ullanib, qator asarlar yaratadi. Uning she’rlari, hikoya va ocherklari gazeta va jurnallarda bosilib turadi.
1934- yilda Zafar Diyor Samarqanddan Òoshkentga kelib, hozirgi „Sharq tongi“ gazetasining adabiyot va maktab bo‘limida adabiy xodim, keyinroq „Sharq tongi“ gazetasining mas’ul kotibi bo‘lib ishlaydi.
154
U 1941—46- yillarda hozirgi „O‘zbekiston ovozi“ gazeta- sida mehnat qildi. Òoshkent davlat pedagogika institutining til va adabiyot fakultetiga kirib o‘qishni davom ettirdi, o‘z bilimini oshirish ustida qunt bilan ishladi, xalq og‘zaki ijodini, o‘zbek va sharq klassiklarining asarlarini sevib o‘rgandi.
Shoir iste’dodining kamolga yetishuvidagi yana bir muhim hayotiy asos o‘sha davrdagi adabiy muhit bilan bog‘liqligidir. G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon, Abdulla Qahhor, Shayxzoda, G‘ayratiy, Sobir Abdulla, Yashin, Uyg‘un kabi zabardast san’atkorlar ana shu muhitning ajoyib vakillaridan edilar. Zafar Diyor o‘z ijodida hamkasblaridan ibrat olmasligi va shundan kelib chiqib ijodga katta mas’uliyat bilan yondashmasligi mumkin emas edi.
Zafar Diyorning asarlari yosh kitobxonlarni uzoq vaqtdan beri o‘ziga rom etib, avloddan avlodga o‘tib, yoshlar tarbiyasida muhim vositaga aylandi. Shoirni yosh kitobxonga aziz va yaqin qilgan narsalardan biri shuki, u butun aqli, qobiliyati, qalam kuchini yosh avlodga qaratgan, bolalarning shodlik va tashvishlari, orzu-intilishlarini sezgirlik bilan anglab ko‘ngilga joylagan, dilini dillarga payvand etgandi. Bolalar yozuvchisi uchun lozim bo‘lgan hamma xususiyat — nozik ta’b va o‘tkir didlik, haqiqiy pedagogcha donolik va soddadillik, g‘amxo‘rlik, murabbiycha hushyorlik va bag‘rikenglik jamul jam bo‘lgan bu inson haqiqatan ham tug‘ma bolalar shoiri edi. Uni bolalarga yaqinlashtirgan yana bir xususiyat — asarlari behuda kuchaniq va qochiriqdan xoli, ko‘ngilga yaxshi o‘tirishadigan samimiy va tabiiy bo‘lganligidadir.
„Men Zafarni o‘ylasam, — deb yozadi Hakim Nazir, — uni nuqul shod-xurram bolalar qurshovida, quvnoq chehra- sidan nur taralib, sertabassum lablaridan she’r durdonalari yog‘ilayotganday ko‘raman. Chindanam u bolalarga juda yaqin edi. Maktablar va bolalar uylarida, kutubxona va bog‘chalarda bot-bot bo‘lar, yosh kitobxonlarga yangi-yangi she’rlarini bolalarcha muloyim, sodda, shirali ovozi bilan o‘qib berar, ayrim she’rlarini yoddan juda o‘xshatib deklamatsiya qilar, bolalardan ham she’r o‘qitib eshitardi. Shunda u o‘zining qaysi she’rlari bilan bolalar ko‘rigidan yaxshi o‘tganini, qaysi she’rni ko‘proq sevib qolganlarini ko‘rar, bolalarga yoqtirish uchun qanday she’rlar yozish lozimligini fahmlab olardi. „Biz bolalarga nuqul o‘rgatibgina qolmay, ulardan o‘rganib ham turishimiz kerak“, derdi.

155
Ha, bolalardan o‘rganib, ularga o‘rgatib ijod qilgan shoir ayniqsa, maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarning serzavq kuychisi sifatida ular qalbida abadiy muhrlanib qoldi. Uning „Qo‘shiqlar“ (1933), „Mashinist“ (1936), „Òantana“

(1938), „She’rlar“ (1939), „Muborak“ (1940), „Bizning
qurolimiz“ (1941), „Bizning oila“ (1942), „Sovg‘a“ (1944),
„Chaman“ (1948), „Asarlar“ (1954), „Suv bilan suhbat“ (1976) kabi kitoblari bolalarga katta tortiq bo‘ldi.
Zafar Diyorda, ayniqsa, ona yurt, serquyosh o‘lka tushunchasi zo‘r. Shoir el-yurtimizni, Vatanimizni qattiq sevadi. Ijodkor qalbidagi buyuk muhabbat juda chiroyli bo‘lib she’rlariga ko‘chadi. „G‘unchalar“, „Yashna, Vatan“, „Ser- quyosh o‘lka“ singari asarlarining sarlavhasiyoq bolalar kay- fiyatini chog‘ qiladi. Bolalarda ona-Vatanga bo‘lgan mehr- muhabbatni o‘n chandon oshirib yuboradi. „G‘unchalar“da shoir bolalarni erkalab:
Vatan agar bo‘lsa bir chaman, Siz qo‘ynida xandon g‘unchalar. Ay, siz mening kichik do‘stlarim, Vataningiz sevar shunchalar, —
deydi. Ammo shu g‘unchalar ona-Vatanimiz asosi ekanli- gi, bular oldida turgan buyuk ishlar shoir e’tiboridan chetda qolmaydi. She’rni o‘qigan har bir bolada tezroq o‘sib-ulg‘ayish, Vatan xizmatini qilish hissi jo‘sh urmay iloji yo‘q.
Zafar Diyor she’rlarida, ayniqsa, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning ruhiyatini yaxshi bilishi sezilib turadi. Masalan, shoirning „Bog‘chamiz“, „Òo‘p“, „Archa“, „Archa qo‘shig‘i“, „Òoy“, „Kichkina chavandoz“, „Kapalak“ she’rla- rini olib ko‘raylik. Bu asarlar, asosan, besh, olti bo‘g‘inli, ixcham, tushunilishi oson, so‘z va misralar nihoyatda o‘ynoqi va bolalarning gapidan tashkil topgan. Muallif olti-yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarning qiziquvchanligini, samimiyligini, odamlarga, qushlarga, jonivorlarga, umuman, hamma narsaga g‘amxo‘r, mehribonligini va boshqa xususiyatlarini hisobga olgan. Shunga ko‘ra she’rlar tabiiy, jozibador va samimiy chiqqan. „Kapalak“ she’rida bolaning naqadar beg‘uborligi, ona tabiatga, uni sevishga, asrab-avaylashga bo‘lgan munosabati chiroyli tasvirga ega:
156
Hoy kapalak, kapalak, Qanotlaring iðakdek.
Muncha shoshib uchasan, Òo‘xta, so‘zlayin andek... Mendan aslo qochmagin, Do‘st bilaman o‘zimga.
Pildir-pildir uchishing, Oh, yoqadi ko‘zimga.
„Suv bilan suhbat“da ham ajoyib voqea qalamga olingan. Asar qahramonining suvning bunchalik ariqda to‘lib-toshib va juda shoshib oqishi qiziqtiradi. Suv va bola o‘rtasida jonli suhbat bo‘ladi. Suvning so‘zlaridan bola juda ko‘p narsalarni o‘rganib oladi. Suv hayot ibtidosi ekanligini, suv — butun borliqqa umr, shodlik baxshida etishini tushunadi. Natijada bolada suvga, uni in’om etgan ona tabiatga, hayotga qiziqishi, muhabbati oshadi.
30- yillarda yaratgan asarlari orasida „Kichkina bog‘bon haqida doston“ va „Kel, uchaylik shimolga!“, „Yuksak tog‘, keng o‘tloq va mard o‘rtoq haqida qissa“ she’rlari alohida ajralib turadi. Bu asarlar ham bog‘cha bolalari hayotini ochib berishga xizmat qiladi. Ularda bog‘ ko‘paytirish, parvarish qilish („Kichkina bog‘bon haqida doston“); davr bilan hamnafas bo‘lish, texnikaga qiziqish („Kel, uchaylik shimolga“); tabiatga mehr qo‘yish, cho‘l-biyobonlarni o‘zlashtirish („Yuksak tog‘, keng o‘tloq va mard o‘rtoq haqida qissa“) kabi masalalar yoritiladi.
Zafar Diyor o‘zbek bolalar adabiyotida doston janrini boshlab bergan shoirlardan biri hisoblanadi. U „Mashi- nist“, „Kazbek“, „Madriddan kelgan mehmon“, „Qotil“,
„Qo‘riqchilikda“ kabi dostonlar; „Burgut“, „Yangi ertak“,
„Nega xo‘roz qichqiradi tonggacha?“ singari ertak-dos- tonlar yozdi.
Zafar Diyor ikkinchi jahon urushi davrida unumliroq ijod qiladi. U o‘z asarlarida yosh avlodni vatanni sevishga, ardoqlashga, zarur paytda, qo‘liga qurol olib, himoya qilmoqqa chaqiradi. Uning „Kichkina jangchi“ she’ri ana shunday asarlardan biridir. She’rda otalari va akalarini frontga — Vatan himoyasiga jo‘natgan va ularning kundalik yumushlarini o‘z zimmalariga olgan yosh avlodning front orqasidagi mehnat jasoratlari kuylanadi.
157
Shoir she’rda kichkintoylarning o‘y-xayollarini, orzu-umid- larini mohirlik bilan badiiy umumlashtiradi va hayotiy xulosa chiqaradi.
Asar qahramoni — bog‘cha yoshidagi jajji bir bola. U askar bo‘lishni, dushmanga qarshi kurashishni orzu qiladi.
Shoirning „Mergan“ she’ridagi qahramon ham orzular qanotida yashaydigan bola. Uning akasi qahramon jangchi, nemis bosqinchilariga qarshi kurash olib borayotgan dov- yurak yigit. Lirik qahramon harbiy ishni, mashqni jon- dilidan yaxshi ko‘radi, qiziqadi. Mashq qilaverib miltiq ishlatishni, to‘g‘ri mo‘ljalga olishni o‘rgangan. Bolaning ezgu niyati bitta: tezroq ulg‘ayish, ona-Vatanni akasi kabi himoya qilish:
Do‘stlar, o‘sib-ulg‘aysam, Askarlikka boraman.
Unda mohir kurashchi Akam o‘rnin olaman.
Bulardan tashqari, shoirning „Qurol bering menga ham“,
„Qahramon“, „Qo‘riqchilikda“, „Oltin yulduz“, „Biz yasha- moq istaymiz“, „Òankist“, „Ona qo‘shig‘i“, „Maktab — sening fronting“, „Òemirchilar minbari“, „Yosh vatan- parvar“, „Poyezd ketar frontga“, „Otam kelar yaqinda“,
„Qahramonning kelishi“ kabi she’rlari ham urush davri o‘zbek bolalar adabiyotining taraqqiyotiga katta hissa bo‘lib qo‘shildi. Zafar Diyorning adabiy merosi nihoyatda boy va rang- barangdir. Uning bolalar hayotidan olib yozgan „Baxtli yoshlik“, „Uch og‘ayni“, „Yosh vatanparvarlar“, „Oq oltin“,
„Omonat“ kabi pyesalari, „Yuksak tog‘, keng o‘tloq va mard o‘rtoq haqida qissa“, „Yangi ertak“, „Burgut“ ertaklari,
„Sharaf egasi“, „Òank g‘ildiraklari ostida“, „Nojo‘yaliklar“ kabi hikoya va ocherklari bolalar adabiyoti xazinasiga salmoqli hissa bo‘lib qo‘shildi.

GUNAFSHA
Gunafshaxon, gunafsha, Kulishlaring chiroyli; Bog‘imizda ochilib Òurishlaring chiroyli.

158
Hamma chiqar dalaga Gunafshalar tergali;
Men ham yig‘dim bir dasta Opamizga bergali.

• 
  Mana, opa, gunafsha, Qarang, qanday chiroyli.
  
• 
  Yuring, — dedi, — opamiz, — Gunafshalar teraylik.
  

Gunafshalar ochildi, Chakkangga taq, chakkangga, Atir hidi sochildi, Chakkangga taq, chakkangga,

Lazzat olib hididan Bolarilar uchadi, Ipak qanot kapalak Barglarini quchadi.

Seni maqtab kuylaydi Bog‘ aylanib qushchalar: Darak berib bahordan Quvontirding shunchalar.

Gunafshaxon, gunafsha, Kulishlaring chiroyli; Ko‘ksimizda hid sochib Òurishlaring chiroyli!

KAPALAK
Hoy, kapalak, kapalak, Qanotlaring iðakdek.

Muncha shoshib uchasan, Òo‘xta so‘zlayin andak,

Uchrataman har kuni Seni go‘zal bog‘chamda. So‘rib gullar sharbatin O‘ltirasan olchamda.

159
Borib ushlay deganda, Shoshib darhol uchasan. Sira tutqich bermasdan, Guldan gulga ko‘chasan.

Mendan aslo qochmagin, Do‘st bilaman o‘zimga.

Pildir-pildir uchishing Oh, yoqadi ko‘zimga.

Uch, uchaber, uchaber, Go‘zal bog‘cham — gulshanda. Sira ozor bermayman,

Sevgim, fikrim ham senda.

Kapalakjon, kapalak, Qanotlaring iðakdek. Do‘st bo‘laylik ikkimiz, Òo‘xta, so‘zlayin andak!

ÒO‘P
Òo‘pim, to‘p-to‘p etasan, Ursam uchib ketasan, Havolanib, nariga — Do‘stlarimga yetasan.

Senga sira to‘ymayman,

Bo‘sh ekanman qo‘ymayman, Ovunchog‘im, — deb seni Do‘stlarim-la o‘ynayman.

O‘ynatasan ko‘zimni, Hovliqtirib o‘zimni, Biroz ko‘proq o‘ynasam, Òerlatasan yuzimni.

Òo‘pim, to‘p-to‘p etasan, Ursam uchib ketasan.

Handalakdek yumalab Bizni xursand etasan.
160