Maktabgacha yoshdagi

afakkurning nerv-fiziologik asoslari.
Katta yarimsharlar 
po‘stlog‘ida hosil bo‘luvchi muvaqqat nerv bog‘lanishlari
(shartli 
ref lekislar)
tafakkurning fiziologik asosi hisoblanadi. Bu shartli ref-
lekslar real voqelikni aks ettiruvchi ikkinchi signallar 
(so‘zlar, fikr-
lar) 
ta’sirida maydonga keladi, ammo ular albatta birinchi signallar 
sistemasiga 
(sezgilar, idrok, tasavvurlarga)
asoslangan holda may-
donga keladi. I.P. Pavlovning yozishicha: «Nutq organlaridan bosh 
miya po‘stiga o‘tuvchi maxsus kinestezik qo‘zg‘alishlar, ikkinchi 
signallardir, signallarning signalidir. Ular voqelikdan, mavhum-
lashishdan iborat bo‘lib, umumlashtirishni taqozo qiladi, binoba rin 
ular bizning ortiqcha maxsus insoniy, yuksak tafakkurimizdir...». 
Ikkinchi signal bog‘lanishlari narsa va hodisalar o‘rtasidagi turli-
cha munosabatlarni aks ettiruvchi ancha murakkab sistema bo‘lib, 
ular shunisi bilan sezgilardan, idrok va xotiradan farq qiladi.
Tafakkur jarayonida har ikkala signal sistemasi bir-biri bi-
lan chambarchas bog‘lanib ketadi. Ikkinchi signal sistemasi teva-
rak-atrofdagi olamni yaxshiroq bilib olish imkonini beradi: Ana 
shu signal sistemasi vositasida 
«odamning yuksak darajada mos-
lashuvi»
ham yuzaga keladi (I.P. Pavlov). Ammo ikkinchi sig-
nal sistemasi birinchisiga tayanadi. Odam uchun muayyan real 
ma’nosini yo‘qotgan, odam ularni qandaydir konkret buyumlar 
va hodisalar bilan bog‘lay olmaydigan so‘zlar voqeylikning signal-
lari bo‘la olmay qoladi. Tafakkur har ikkala signal sistemasi ishti-
rok etgan, lekin ikkinchi signal sistemasi yetakchi o‘rin egallagan 
taqdirdagina normal ishlaydi, chunki so‘z o‘z mazmuniga ko‘ra 
juda boy signal bo‘lib, mavhumlik va umumlashtirish jarayonlari 
bilan bog‘lanib ketgan.
Tafakkur nutq bilan bog‘liqdir. Tafakkur tufayi biz fakt va ho-
disalarni faqat bilibgina qolmay, balki ular mavjudligining sabab-
larini ham tushuna olamiz. Tafakkur bizga bo‘lg‘usi voqealarni 
oldindan ko‘ra olish imkonini beradi: bulutni ko‘rib biz yomg‘ir 
yog‘adi deb hulosa chiqaramiz. Inson tafakkurini qanday shaklda 
rivojlantirilmasin, uni nutqsiz to‘liq rivojlantirib bo‘lmaydi. Har 
qanday fikr nutq bilan chambarchas bog‘ liq holda paydo bo‘ladi 
va rivojlanadi.
Agar bilish jarayoni faqatgina sezgilar va idrok orqali hosil 
qiluvchi bilimlar bilan chegaralanib qolgudek bo‘lsa, odam o‘zi 

---

143
uchun zarur ma’lumotlarni juda kam miqdorda qo‘lga kiritgan 
bo‘lur edi. Biz o‘tmishda bo‘lib o‘tgan hodisalarni idrok qila ol-
masligimiz tufayli ham tarixda bizga qadar yuz bergan voqea-
hodisalarni bila olmagan bo‘lur edik.
Tafakkur turlari
Hayot mobaynida o‘qiganlarimiz, ma’lum shart-sharoitlarda 
konkret dalillar va nazariy bilimlar asosida mushohada qilgan 
bilim va g‘oyalarimiz asosida yuritgan fikrlash jarayoni