Maktabgacha yoshdagi

Jinsga mansublik va o‘yinda rol tanlash. 
Maktabgacha yosh-
da o‘g‘il va qiz bolalarning o‘zaro munosabatlarida farq paydo 
bo‘ladi va rivojlana boshlaydi va o‘z jinsiga mansub bolalarga 
nisbatan go‘yo samimiy adolatsizlik aniqlanadi: o‘g‘il bola o‘g‘il 
bolalarni tanlaydi, qiz bola qizlarni. O‘zligini anglash rivojlana-
di va uning asosiy tarkibiy qismi sifatida o‘zini o‘g‘il bola – erkak 
yoki qiz bola – ayol sifatida his qilish paydo bo‘ladi.
«Oila» o‘yinini o‘ynashda ham bolalar o‘z jinslaridan kelib 
chiqqan holda rol tanlaydilar. O‘yin paytida bolaning emotsio-
nalligi namoyon bo‘ladi va ayol yoki erkakka mos keluvchi yu-
rish-turish tarzi o‘rganiladi. Qiz bolalar yuzaga kelgan vaziyatga 

---

388
tezroq ko‘nikadilar, yangi sharoitga xotirjamroq, tezroq va oson-
roq kirishadilar. O‘g‘il bolalar ko‘p shovqin ko‘tarishadi. Rolli 
o‘yinlarda o‘g‘il bolalar kattalarga taqlid qilib, haydovchi, kos-
monavt, harbiy askarlar rolini tanlaydilar, qizlar bo‘lsa ona, shi-
fokor, tarbiyachi rolini o‘zlariga oladilar.
Tanlangan rollar har xil jinsdagi bolalarning ijtimoiy intilish-
larini aks ettiradi. O‘g‘il bolalar qiziqishlari texnikaga, g‘alabaga, 
yutuqqa va peshqadamlikka yo‘naltirilgan musobaqa o‘yinlariga 
qaratilgan. Kuchli, jasur va tashabbuskorlarni o‘g‘il bolalar li-
der deb qabul qiladilar. Oila muhiti o‘yinlari ko‘pincha qiz bola-
lar o‘yinida aks etadi. Qiz bolalarning qiziqishlari ko‘proq shaxs-
lararo munosabatlarga qaratilgan. Qizlar yumshoq fe’lli, quvnoq 
va ko‘ngilchan tengdosh qizlarni yoqtirishadi.
Jinsga mansublik va o‘yinchoq tanlash.
O‘yinchoqlar o‘yinning 
tayanch materiali bo‘lib xizmat qiladi, o‘yin sujetining rivojla-
nishiga yordam beradi va ularni tanlash bolalarning qaysi jinsga 
mansubligiga ko‘ra amalga oshiriladi.
Maxsus tajriba vaqtida bolalarga to‘rt xil to‘plamdagi 
o‘yinchoqlardan ikkitasini erkin tanlash sharti taklif qilindi. 
To‘rt patnisda quyidagi o‘yinchoqlar turi taklif qilindi: mashi-
na, turli idish-tovoqlar, kubiklar, qo‘g‘irchoqlar. Boladan barcha 
o‘yinchoqlarga nom berishni, ko‘proq yoqtirgan o‘yinchoqlar joy-
lashgan ikki patnisni olishni va bu o‘yinchoqlarni o‘ynash so‘raldi. 
Ularning barcha harakatlari yozib borildi. Oqibatda o‘g‘il va qiz 
bolalarda to‘rt yoshdan boshlab, o‘yinchoq tanlashda farq yuza-
ga kelishi aniqlandi. Mashina, kubiklar asosan o‘g‘il bolalar to-
monidan, qo‘g‘irchoq va turli idishlar qizlar tomonidan tanlani-
shi ma’lum bo‘ldi.
Maktabgacha davr oxiriga kelib bola jinsga mansublik abadiy 
ekanligini tushunadi va shunga qarab o‘z xulqini shakllantiradi. 
Bu vaqtda bolalarda boshqa jinsdagilarga nisbatan o‘ziga xos mu-
nosabat yuzaga keladi. Bunday munosabatlar har bir bolada o‘ziga 
xos ko‘rinishda bo‘ladi. Masalan, o‘g‘il bola tengdosh qizni yoki 
kattaroq yoshdagi chiroyli qizni ko‘rganda, xursand bo‘lishi, mu-
nosabatga intilishi mumkin. Kattalar bolaning his-tuyg‘ulariga 
hurmat bilan qarashlari lozim. Bunday instinktlar kichik yosh-
dayoq ko‘zga tashlanadi. Chiroyli qizlarni sochidan tortish, o‘ziga 

---

389
yoqqan qizni himoya qilish, avaylash, mehr ko‘rsatish kabilar 
tabiiy ravishda shakllanib boradi. Kattalarning «Guruhingda eng 
chiroyli qiz kim?» kabi savollari ham bunga turtki bo‘ladi. Le-
kin bolaning qiziquvchanligini kuchaytirib yuborish ham to‘g‘ri 
emas, aksincha, uning e’tiborini boshqa narsaga, uning tuyg‘ulari 
va xayolini yangi kuch bilan o‘ziga jalb qila oladigan narsaga qa-
ratish lozim. 
Yosh bolalarga xos qiziquvchanlik, yoqtirish maylini katta-
larning sevgi, uylanish va bolalik bo‘lish haqidagi tushuncha-
laridan ajrata olish lozim.