Мактабгача тарбия муассасаси тарбиячиси

Саволлар.
1. Ривожланиш тушунчасига аниклама беринг
2. Бола ривожланишига қанда омиллар тәсир этади
3. Шахс тушунчасига тәриф беринг
4. Боланинг ривожланишида фаолиятларнинг урнини айтиб беринг

Фойдаланилган адабийотлар.

1. Үзбекистон Республикасининг Конституцияси Т.Үзбекистон 2003 й.
2. Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлик үз куч-қудратимиз, хамжихатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлик. 1-2 жилд .Т. Үзбекистон 2004.
3. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т. 2005.
4. ҒТәлим түғрисидагиҒ Қонун. Т.- 1997.

21. 
    5. ҒКадрлар таййорлаш миллий дастури Ғ Т.- 1997.
    

6.И.Каримов. Баркамол авлод орзуси.-Т. 1998.
7. П.Юсупова Мактабгача тарбия педагогикаси.- Т. 1993.
8. Үқувчи мәнавиятини шакллантириш Т. 1999.
9. С.А.Козлова,Т.А.Куликова Дошколная педагогика -М. 2000.
10. Б.Зиямухаммедов ва бошқ Педагогика .- Т. 2000.
5. Мавзу. Илк йошдаги болаларнингь ривожланиши ва тарбияси

Режа
1. Мактабгача тарбия даврини йош босқичларга бүлиш ва уларнинг боланинг руҳий тараққийотидаги роли.

2. Илк йошдаги боланинг хусусиятлари.
3. Илк йошдаги болаларнинг жисмоний тәрбияси, кун тартиби.

1. Инсон ҳайотида мактабгача йош,мактаб йоши даври ҳамда ижтимоий етуклик-катта йош даври бүлади. Бу даврлардан ҳар бири ичида қисқароқ йош босқичлари бүлиб, улар инсон камол топишининг муайян, үзига хос жиҳатлари билан ажралиб туради. Масалан, илк йошдаги болалар билан олиб бориладиган тәлим-тарбия ишининг вазифаси ва мазмуни, восита ва методлари бу йошдаги болаларнинг нозиклиги, йордамга муҳтожлиги, мустақил ҳайотга мослащмаганлигини этиборга олган ҳолда ишлаб чиқилади.

Боғча йошига келганда болаларда мустақиллик, ҳайотга мослащувчанлик анча үсган бүлади, шунинг учун бу йошдаги болалар билан олиб бориладиган тәлим-тарбия ишларини амалга ошириш усуллари ҳам үзгаради. Боғча йошининг охирига келганда болаларнинг ривожланиш даражалари улар билан олиб бориладиган тәлим-тарбия ишларини бирмунча мураккаблаштиришни тақозо этади.
Тәлим-тарбия ишининг вазифаси, мазмуни ва методини белгилаш кишининг йош босқичларига асосланади. Йош даврлари кишининг ривожланишидаги зарур босқичлардир.
Шахснинг ҳар бир йош босқичига хос бүлган сенсор, ақлий, ҳиссий, иродавий томонлари бүлади, улар үртасидаги үзаро тәсир ҳам үзгаради, бундай үзгариш умумий ривожланишига, хулқни бошқаришга тәсир күрсатади. Аммо умр үтиши билан кишининг руҳий тараққийоти ҳам ривожланиб бораверади дейиш нотүғри бүлур эди. Ҳар бир йошда хам кишининг ривожланишида, айниқса болаликда тәлим ва тарбия системаси, шахснинг фаоллиги ҳал этувчи ролни үйнайди.
Илк йошдаги болалар үзининг тез жароҳатланиши, ночорлиги, касалга тез чалиниши, йордамга муҳтожлиги билан ажралиб туради. Шу билан бирга, бу йошда ривожланиш энг тез суратлар билан боради. Боланинг ҳар томонлама ривожланишини тәминлаш, уларнинг соғлиғини сақлаш ва мустаҳкамлаш, ҳайотини түғри ташкил этиш түғрисида ғамхүрлик қилишни тақозо этади.
Бола илк йош даврида эмаклаш, сирпаниш, тортилиш, юриш ва шу каьби ҳаракатларни эгаллаб олади. Ҳар бир ҳаракат, малака, күникмаларни үз вақтида эгаллаб олищ боланинг үзига хос хусусиятлари ва тарбия системасига боқлиқ. Масалан, яхши парвариш қилинган болалар шу йошдаги йомон парвариш қилинган болаларга нисбатан бирмунча эрта юра бошлайдилар.
Бу йошдаги болаларда ақлий тарбиянинг асоси бүлган сенсор тарбия, сезги, идрок,тасаввурларни ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади.
3 йошгача бүлган болаларнинг нутқини ривожлантириш шу даврга хос бүлган белгилардан биридир.
Уч йошга келган болалар она тилининг ҳамма томонларини эгаллаб оладилар ва бундан үз тенгдошлари ва катталар билан бүладиган мулоқотда восита сифатида фойдаланадилар.
Бу йошда үйин фаолияти, тасвирий ва конструкторлик фаолияти,буюмлар билан бүладиган ҳаракат фаолиятларининг асосий усуллари шакллана бошлайди. Бу йошдаги болалар үз-үзига хизмат қилиш бүйича оддий малака ва күниамаларни эгаллаб оладилар, биргаликдаги үйинларда бир-бирлари билан муомала шаклларига, қабул қилинган умумий қоидага риоя қилинган бүлиб қоладилар.
Мана шу йошдайоқ тәлим-тарбия беришда бола шахсининг муҳим томонларидан бири бүлган иродавий сифатларни ҳам секин-аста тарбиялаб бориш, умумий қоида ва нормаларга итоат қилишга үргатиш зарур.
Болаларни илк йошидан бошлаб ҳар томонлама түғри тарбиялаш учун уларнинг йош ва үзига хос хусусиятларини билиш зарур.
Илк йошдаги болаларни тарбиялаш системаси йош авлодни тарбиялашнинг ажралмас қисмидир. Физиолог, психолог, педагог олимлар илк йошдаги болаларнинг ижтимоий тарюиясига ката ҳисса қүшадилар.
Боғча йошига келганда бола организмининг етилиши давом этади. 3-5 йошгача бүлган болаларда олдинги йошга қараганда үсиш бир оз секинлашади, 5-8 йошгача эса үсиш яна тезлашади.
Боланинг йоши үсиб, оғирлиги ортиши билан бирга унинг организмидаги ҳамма түқималарда анатомик ва функционал үзгаришлар жарайони давом этади. Боланинг тоғайлари суякка айлана боради, мускуллари күпаяди. Аммо бола организмининг иш қобилияти анча паст бүлади, нерв түқималари ҳам тез чарчайди. 6-7 йошга бориб бола юриш, югуриш, сакраш, чирмашиб чиқиш, нарса ирғитиш, конкида учиш каби малакаларни, ҳаракатларни эгаллаб олади.
Боғча йошидаги болалар билан олиб бориладиган тәлим-тарбия ишида жисмоний тарбия марказий үринни эгаллайди. Боланинг имкониятини ҳисобга олган ҳолда оилада ва боғчада тарбиявий тәсирлар системаси белгиланади, кун тартиби, овқатланиш, гимнастик машқлар ва ҳаракатли үйинлар, чиниқтириш тадбирлари.
Боғча йошидаги болалар бош мия пүстлоғининг функционал фаоллиги такомиллаша бошлайди. Бу йошдаги болалар нерв системасининг үта сезгирлиги болалар таассуротларини ниҳоятда йорқин, идрокларини үткир, үзларини эса тәсирчан қилади. Шунинг учун бу йошдаги болалар эгаллашлари лозим бүлган теварак-атроф түғрисидаги билимларни түғри танлаш керак.
Боғча йоши даврида болаларга мәлум мақсад билан түғри тарбия бериб борилса, уларнинг эшитиш, идрок этиш сезгилари, улардаги күргазмали, образли тафаккур, иродавий, ҳиссий ва сабаб жарайонлари ривожлана боради. Болаларнинг билимлари ортган сари улар күриб, эшитганлари устида мустақил хулосалар чиқаришга үрганадилар, уларнинг таҳлил ва синтез қилиш қобилиятлари, қизиқувчанлик үз вақтида қүллаб-қувватланмаса, бола пассив бүлиб қолади.
Боғча йошидаги болалар хайолининг үткирлиги, йорқинлиги уларнинг ҳар хил фаолиятларида намойон бүлади, катталарнинг тәлим-тарбия тәсири күрсатиши натижасида боланинг фаолияти ихтийорий бошқариладиган бүлиб боради, бу эса машғулотларда, меҳнатга боланинг диққатини керакли нарсаларга жалб қилиш имкониятини яратади.
Боланинг шахс сифатида шаклланайотганлиги унинг фел-атворида намойон бүла бошлайди. Бунда онглиликнинг үсиши муҳим аҳамиятга эга. Бола энди үз хоҳишини ижтимоий мақсадларга бүйсундира оладиган, үзи ва үртоқларининг хулқини баҳолайдиган бүлиб қолади.
Үйиндаги вазиятда, машғулотлардаги тәлим талабининг моҳиятини тушуна бошлайди. Нотүғри хулқи, йомон иши учун катталар танбеҳидан ташқари үзи ҳам уялади, түғри хулоса чиқаради. Болалар яхши ишларидан, ижтимоий фойдали ишларидан қаттиқ қувонадилар. Шундай қилиб, боғча йоши даврида инсон шахсига хос бүлган муайян хусусиятлар шакллана бошлайди.
Боғча йошида умумий ва шахсий қобилиятларининг ривожланиши учун йош имкониятлари мавжуддир. Бундай имкониятлар болалар билан олиб бориладиган тәлим-тарбия ишлари мазмунини секин-аста мураккаблаштириб бориш, үйин, сүз, күргазмали, амалий методларнитүғри алмаштириб боришни тақозо этади.
Кичик мактаб йошида боланинг ҳайотида катта бурилиш юз беради. Чунки бола мактаб режими ва маромини үзлаштириб олиши, мактабнинг жамоатчилик ҳайотига киришиши лозим бүлади. Бу даврда ақлий кучлар тез ривожланади, жисмоний. Ахлоқиә ва эстетик үсиш давом этади.
Бошланғич мактабдаги тәлим ва тарбия жарайонида билишга ҳавас ортади. Бу йошда санатнинг айрим турлари- расм чизиш, мусиқа, рақсларга, билимларнинг муайян соҳаларига –математика, тилларга мойиллик ва қобилиять яққолроқ намойон бүлади.
Болалардаги бу қобилиятларни тарбиялаш үқитувчидан ҳар бир болага алоҳида йондашишни, уни ривожлантириш учун самаралироқ тәсир этадиган методлардан фойдаланишни тақозо этади.
Тарбиянинг вазифаси боладаги иқтидор ва қобилиятларни, қизиқишларни үз вақтида аниқлаб, уларнинг янада ривожланишига йордам беришдир.
Тәлим-тарбия бериш жарайонида ҳар бир боланинг үзига хос хусусиятларини этиборга олгандагина тарбия мақсадларига эришиш мумкин.
2. Ҳайотининг дастлабки йилларида бола организмининг ривожланишида үзгаришлар бүлади. У тез үсиб улгаяди. Дастлабкиярим йилликда 600-700 гр огирлик қүшилиб, бүйи 2-3 см үсади.
Йилнинг охирида вазни 10-10,5 кг, бүйи 74-75 см етади. 7-8 ойлигида сут тишлари чиқа бошлайди. Органларининг функцияси мураккаблашади.
Бола ҳайотининг дастлабки 1 ойлигида тетик вақти 20-30 минут бүлади, йилнинг охирида 3,5 соатга егади. Үсиб келайотган болани яхши тарбиялаш учун ҳайотининг дастлабки йили бир-биридан ажралмас бир неча этапга бүлинади.
Илк йошнинг енг аҳамиятли жарайони куриш ва ешитиш анализаторларининг ривожланиши бүлиб топилади. Аммо нарсага узоқ вақт қараб тура олмайди. Очиқ рангдаги уйинчокларни курсатишга бүлади. Түғри тарбиялаш натижасида бу этапнинг охирида белгили бир нарсага күзини каратиш, назарини солиш, сесга кулогини каратиш күнинмалари ривожланади.
2-3 ойликдан 5-6 ойликгача давр. Бу даврда боалларнинг куриш, еситиш ва сас реакциялари етилади, кули билан нарсаларни услаш, емаклашаг тайорланиш харакатлари пайдо бүлиб ривожланади. Психик тарафдан яний сас, нарсаларнинг ранларини, формасини ажратиш күникмалари етилади. 3 ойликдан үз онасини таниб, 6 ойлигидан таниш одамларни курганда кувонади, бошқа одамларни курса тескари караб хатто йиғлаб юбориши мумкин. Катта одамнинг сүзини ажрата олади. Үйинчокларнинг ҳар хил рангда формада фойдаланиб унинг сенсор ривожланишига асос солишга бүлади.
Куриш, эшитиш анализаторларининг янада ривожланиши нарсалар билан ҳаракат, катталар билан муносабат ясаш жарайони орқали амалга оширилади. Кукирак клеткаси билан бошининг ривожланиши давом этади. Шу даврда боланинг кузида йош пайдо бүлади. Сабаби йош ажратувчи безларнинг активлиги ортади.ь Бериладиган овқатлар кучайтирилади.
5 ойликнинг охирига келиб күпчилик болалар оркасидан олдига караб айлана олади, бошини юкорига каратиб кутаради, куллари оркасида гимнастика ва массаж сабоқларини олиб боришни давом эттириш керак. Сас чиқариш фаоллиги йоки буғинларни айта олади. Айок, кул ҳаракатлари ривожланади. Олдида турган үйинчокни олишга умтилади.
6 ойликка келиб тил чикишнинг олдин ола шароитлари шукллана бошлагандан үйинчокларни огзига солади.
5-6 ойликлан 9-10 ойликгача давр.
Бу даврда эмаклаш куникмасини ривожлантириш оддий ҳаракатларга тақлид қилиш, предметлар билан дастлабки ҳаракатларининг пайдо бүлиши, ғуғулашнинг янада ривожланиши, товушлар ва сүзларни талаффуз қилишда тақлид қобилиятларининг пайдо бүлиши, айрим үйинчоқ номларини тушуниш қобилиятининг пайдо бүлиши, айрим үйинчоқ номларини тушуниш оғзаки илтимослараг күра оддий ҳаракатлар ва үйинчоқлар билан ҳаракатларни бажариш.
9-10 ойликдан 1 йошгача мустақил юра олиш, предметлар ва сюжетли ўйинчоқлар билан дастлабки ҳаракатларини янада ривожлантириш, янги сўзларга тақлид қилиш, дастлабки оддий ва осон сўзларни талаффуз қилиш, катталар нутқини тушунишни янада ривожлантириш. Катталар нутқидаги болага таниш бүлган айрим сүзлар восиьтасида илк мулоқотнинг бошланиши.
Болаларни ис ҳаракатларига ургатишда бир неча методлар бүлади
1. пассив ҳаракатлар методига тарбиячи болани кулидан ушлаб унинг билан бирга урганадиган ҳаракатларни пайдо килади.
2. Үз бетинча ҳаракатлар ясаш- у ҳаракатни бажаришга асосланган.
3. айтиши бүйича ҳаракат ясаш.
Бола тугилган вақтида шартсиз рефлекслар билан бига туғилади. Бу унинг ташқи муҳитга урганишига йордам беради. Илк йошнинг биринчи даврида боланинг куриш ва эшитиш анализаторлари ривожланади.
Бу даврнинг охирида бола бир нарсага караб туриш, сас кулок солиш қобилияти шаклланади. 1,5 ойлигидан бошлаб корин билан йотиш үрганади.
Илк йошдаги даврда нерв системасининг ривожланиши , миянинг тез усиши, ҳар хил бүлимлар уртасида алоқалар урнатилиши, нервларнингь ривожланиши юз беради. Боланинг түғри ривожланишида оила муҳити ота-онанинг тарбиявий тәсири катта рол үйнайди. Илк йошдаги боланинг гигиеник назоратига куп вақт кетади. Боланинг соғлигини, саломатлигини мустахкамлаш учун тоза ҳавода аолиб юриш керак.

3. Ҳар бир йош даврдаги болаларнинг жисмоний тарбиясида аниқ анатомик, физиологик, психик аҳволларни ҳисобга олиш керак. Бир йошгача болаларнинг тарбияси учун куйидаги вазифалар биринши даражали аҳамиятга эга.

1. Организмнинг мустаҳкамлаш барча мускулларни ривожлантириш
2. Тоза кийинишнинг енг оддий кунликмаларин тарбиялаш.
3. Статик ва локомотор ҳаракатларнинг тарбияланиши
4. буғинлар билан ҳаракатларда кулларининг мускулларини ривожлантириш.
1,5-2 ойлигида куллар, ояқлар, корин, елкасига массаж килинади. 3-6 ойгача бола билан уткизиладиган машғулотларга катиқ силаш, кул ойокларини чузиш, оркасига аста-аста уриш, қулларидан ушлаб болани утиргизиш тургизиш ва бошқа машғулотлар киради. Бола ҳайотининг дасьлабки йилларида 1,5-2 ойликдан бошлаб укалаш ва гимнастика якка тартибда олиб борилади. Болаларнинг ривожланишига мос турда машғулотлар мазмуни үзгариб боради. 6 ойдан 9ойгача уқалашнинг ҳамма турлари қулланилади. Йотган ҳолда актив машғулотлар уткизилади. Машғулотларнинг бир тури сүз асосида қурилиши мумкин. 9-12 ойликдан танани тик услаш, танани букиш, үтириш, бир нарсанинг устидан уткизиш, юнгизиш машғулотлари уткизилади. Боланинг юришини үзлаштириш натижасида ҳаракат активлиги ортади. Ҳар хил ҳаракатларни эгаллаб бошлайди. Шунинг учун боланинг саломатлигин мустаҳкамлашда, үз вақтида жисмоний тарбия этибор бериш керак.
Илк йошдаги кун тартиби- боланинг түғри ривожланиши ва тарбияси учун асос бүлади. Боланинг роивожланишига караб кун тартибида узгариб боради. Бир йош режими бошкаси билан аста секин болани ҳар томонлама ургангандан кейин алмаштирилади. Янги режимнинг үз вақтида белгиланиши бир канча курсатгичларни, уқлаш, ерта туриш ва ҳ.қ. белгиларининг пайдо бүлишини ҳисобга олиш керак. Барча режим жарайонлари бир вақтда бир хил тартибда уткизилади. Бир режимнан иккинчисига утганда олдин ола хабарландириш, курсатма бериш керак, бүлмаса болада янги режимга кескин тасирланиш пайдо бүлиши мумкин.

Таянч сүзлар. Йош давр, фаолият, тарбия, ривожланиш, болалар, шахс, үйин, машғулотлар, жисмоний тарбия, илк йош, хусусият, кун тартиби, анализаторлар.

Саволлар
1. Илк йошдаги болаарнинг ривлжланиш хусусиятларини айтиб беринг

2. Илк йошдаги даврга неча йошдаги болалар киради
3. Илк йошдаги боланинг жисмоний тарбияси
4. боланинг кун тартибини қандай ташкил этиш керак.
Фойдаланилган адабийотлар.
1. Үзбекистон Республикасининг Конституцияси Т.Үзбекистон 2003 й.
2. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т. 2005.
3. ҒТәлим түғрисидагиҒ Қонун. Т.- 1997.

21. 
    4. ҒКадрлар таййорлаш миллий дастури Ғ Т.- 1997.
    

5.И.Каримов. Баркамол авлод орзуси.-Т. 1998.
6. П.Юсупова Мактабгача тарбия педагогикаси.- Т. 1993.
7. Үқувчи мәнавиятини шакллантириш Т. 1999.
8. С.А.Козлова,Т.А.Куликова Дошколная педагогика -М. 2000.
9. Б.Зиямухаммедов ва бошқ Педагогика .- Т. 2000.
6 Мавзу.