Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish

4. Mamlakatimizda ishsizlik va inflatsiya jarayonlari darajasini prognozlash hamda ularni qisqartirish yo’llari
Biz mamalakatimizning ishsizlik jaroyonlarini prognoz qilishimiz uchun bizga statistika nazariyalaridan foydalangan holda prognozlaymiz. Buning uchun 10-15 yillik ishsizlik ko’rsatkichlardan iborat dinamika qatorlar tuzilib, eng kichik kvadratlar usuli yordamida mazkur ko’rsatkichlar xususiyatiga mos keluvchi tendentsiyani aks ettiruvchi to’gri chiziqli (Y=a+b*t) tenglama bilan aniqlaymiz. To’g’ri chiziq tenglamasi: Y=a+b*t
Bu yerda Y--- dinamika qatorining daraja ko’rsatkichlar; a--- dinamika qatori darajalariga tasir qiluvchi boshqa omillar tasirini ifodalovchi ozad had;
b--- regressiya koeffitsienti, t bir birlikka o’zgarganda, dinamik qatorining daraja ko’rsatkichi qancha miqdorga o’zgarishini ifodalaydi;
t--- dinamika qatorining qaysi davrga mansubligini ifodalaydi. Yuqoridagi tenglamada “Y” va “t” lar ma’lum bo’lib “a” va “b” lar noma’lum bo’ladi. Quyidagidagi tenglana orqali “a” va “b” larning qiymati topiladi:
∑Y = n*a + ∑
∑Y*t = a∑t + b∑t² Ushbu tenglamalar sistemasida ∑t =0 deb qabul qilsak, “a” va “b” lar qiymatlari qo’ydagicha hisoblanadi: a = ∑Y/n ва b = ∑(Y*t)/∑t2
O‘zbekiston Respublikasi ish bilan band bo’lgan ahol
bandligi⁹
_3-jadval

Yillar	O‘zb.Res.aholi bandligi(ming kishida) Y	t	Y*t	t^2	Yt
2006	10467	-7	-73269	49	10705,24583
2007	10735,4	-6	-64412,4	36	10934,11262
2008	11035,4	-5	-55177	25	11162,9794
2009	11328,1	-4	-45312,4	16	11391,84619
2010	11628,4	-3	-34885,2	9	11620,71298
2011	11919,1	-2	-23838,2	4	11849,57976
2012	12223,8	-1	-12223,8	1	12078,44655
2013	12523,3	0	0	0	12307,31333
2014	12818,4	1	12818,4	1	12536,18012
2015	13058,3	2	26116,6	4	12765,0469
2016	13298,4	3	39895,2	9	12993,91369
2017	13520,3	4	54081,2	16	13222,78048
2018	13273,1	5	66365,5	25	13451,64726
2019	13541,1	6	81246,6	36	13680,51405
2020	13239,6	7	92677,2	49	13909,38083
Jami	184609,7	0	64082,7	280	184609,7

O‘zbekiston Respublikasi 2006-2020-yillardagi ish bilan band bo’lganlar soni to’g’risidagi ma’lumotlar. To’g’ri chiziqli tenglama hisob- kitoblarga ko’ra qo’yidagi ko’rinishga ega bo’ladi: Yt = 12307.3+ 288.8*t.
3-jadvalning 6 ustunidagi to’g’ri chiziqli funksiya bo’yicha hisoblangan ish bilan bang aholi summasi 18609.7 ga teng. Xuddi shunday summa empirik ma’lumotlar bo’yicha hisoblash natijalarida ham olingan. Demak, ∑Y=∑Yt tenglama hisob kitoblarini to’g’ri amalga oshirilganini dalolatidir. To’gri chiziq tenglamadagi “b=288.8” ko’rsatkich regressiya koeffitsintining iqtisodiy ma’nosihar yiliish bilan band aholi soni 288.8 ming kishiga oshayotganini dalolat beradi.


O‘zbekiston Respublikasi ish bilan band bo’lgan aholi 2025 yilgacha bo’lgan davrdagi prognozi¹⁰
_4-jadval

Yillar	O‘zbekiston Respublikasi ish bilan band bo’lgan aholining prognozi
2021	14198.2
2022	14487
2023	14775.8
2024	15064.6
2025	15353.4

4-jadvaldagi hisob-kitoblarga qaraganda, ish bilan band aholisoni 2025-yilga kelib 15353.4 ming kishini tashkil qilinishi prognoz qilinmoqda.


O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy faol aholi, ishsizlar soni¹¹
_5-jadval

Yillar	O‘zb.Res. ishsizlar soni(ming kishida)Y	t	Y*t	t^2	Yt
2006	25,5	-7	-178,5	49	249,8558
2007	563,8	-6	-3382,8	36	323,9212
2008	567,7	-5	-2838,5	25	397,9865
2009	601,4	-4	-2405,6	16	472,0519
2010	658,2	-3	-1974,6	9	546,1173
2011	622,4	-2	-1244,8	4	620,1826
2012	626,3	-1	-626,3	1	694,248
2013	639,7	0	0	0	768,3133
2014	687	1	687	1	842,3787
2015	709,4	2	1418,8	4	916,444
2016	724	3	2172	9	990,5094
2017	837	4	3348	16	1064,575
2018	1368,6	5	6843	25	1138,64
2019	1335,3	6	8011,8	36	1212,705
2020	1558,4	7	10908,8	49	1286,771
Jami	11524,7	0	20738,3	280	11524,7

O‘zbekiston Respublikasi 2006-2020-yillardagi ishsiz bo’lganlar soni to’g’risidagi ma’lumotlar. To’g’ri chiziqli tenglama hisob- kitoblarga ko’ra qo’yidagi ko’rinishga ega bo’ladi: Yt = 768,3+ 74,0*t.
5-jadvalning 6 ustunidagi to’g’ri chiziqli funksiya bo’yicha hisoblangan ishsiz aholi summasi 11524,7 ga teng. Xuddi shunday summa empirik ma’lumotlar bo’yicha hisoblash natijalarida ham olingan. Demak, ∑Y=∑Yt tenglama hisob kitoblarini to’g’ri amalga oshirilganini dalolatidir. To’gri chiziq tenglamadagi “b=74,0” ko’rsatkich regressiya koeffitsintining iqtisodiy ma’nosi har yili ishsiz aholi soni 74,0ming kishiga oshayotganini dalolat beradi.

O‘zbekiston Respublikasi ishsiz bo’lgan aholi 2025 yilgacha bo’lgan davrdagi prognozi¹²
_6-jadval

Yillar	O‘zbekiston Respublikasi ish bilan band bo’lgan aholining prognozi(ming kishiga)
2021	1360,771
2022	1434,771
2023	1508,771
2024	1582,771
2025	1656,771

6-jadvaldagi hisob-kitoblarga qaraganda, ishsiz aholisoni 2025-yilga kelib 1656,771 ming kishini tashkil qilinishi prognoz qilinmoqda ya’ni iqtisodiyotda ishsizlar 2020-yilga nisbatan 2025-yilda 370,0 ming kishiga oshishi mumkin. Bu esa yangi ish o’rinlarini yaratish lozimligini ko’rsatadi. Mamlakatimizda ish bilan bandlik darajasini oshirish va mehnat bozorini boshqarishdagi ustuvor yo'nalishlar dastavval oldindan chuqur o'ylangan strategik vazifalarni bajarishga qaratilgan bo'lishi lozim. Ish bilan bandlik darajasini, birinchi navbatda, qishloq aholisining, shuningdek, mehnat bozorida past raqobatga ega aholi qatlamlarining ish bilan bandlik darajasini oshirish;
ish bilan bandlikning tarmoq va hududiy tarkibini takomillashtirish; mehnat bozorida ishchi kuchiga bo'lgan talab va taklifning miqdor va sifat (kasb-malaka) ko'rsatkichlari bo'yicha uyg'unligini ta'minlash;
ishchi kuchining sifati, mahorati va hududlararo mobilligini oshirish. Ushbu masalalarni amalga oshirishda hukumatning asosiy vazifasi mehnat sohasida yetarli sharoitlarni yaratish hamda ishchi kuchiga talab va taklifning uyg'unligini ta'minlashdir. Yangi ish o'rinlarini yaratish bevosita xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning vakolati hisoblanadi.
O'rta muddatlarda ish bilan bandlikni ta'minlash masalalarida ustuvor yo'nalishlar sifatida bozor sharoitlariga tezda ko'nikma hosil qila oladigan xususiy tadbirkorlar va kichik biznes sub'ektlarini rag'batlantirish, o'zgarayotgan bozor konyunkturasini hisobga olgan holda mahsulotlar ishlab chiqarish uchun mos keladigan texnologiyalardan foydalanish, ya'ni:
– biznesning transaktsion xarajatlarini qisqartirish va norasmiy sektor legallashuviga yo'l ochib berishga imkon beradigan investitsion muhitni yaxshilash lozim. Buning uchun esa:
– iqtisodiy va ma'muriy islohotlarni chuqurlashtirish;
– qayta ishlash sanoati, ayniqsa, qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlaydigan va yengil sanoat tarmoqlariga qulayliklar yaratish;
– xususiy tadbirkorlar va kichik biznes sub'ektlariga mikrokreditlarni kengaytirish, shu jumladan, yuridik shaxs maqomini olmagan tadbirkorlarga, ayniqsa, qishloq joylarda faoliyat yuritayotganlarga ayollar mehnatini jalb qilish masalalariga alohida e'tibor berish. Buning uchun donorlar va byudjetdan tashqari mablag'larni jalb qilish;
– uylarda mehnat tashkil qilish shakllarini yaratish va ularni rag'batlantirish, ayniqsa, ko'p bolali ayollar uchun;
– investitsion faollikni oshirish va ortiqcha ishchi kuchi mavjud bo'lgan mintaqalar va qishloq joylarda yangi ish o'rinlarini yaratishga qaratilgan mintaqaviy sanoat siyosatini faol olib borish. Mehnat bozoridagi vaziyat mushkul bo'lgan hududlar uchun aholini ish bilan ta'minlash masalalari bo'yicha alohida chora-tadbirlar ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi zarur. Ahvolni o'nglash maqsadida ushbu hududlarga investitsiyalarni jalb qilish uchun imtiyozlar belgilanishi kerak. Shu maqsadlarda qonunchilikda ishlab chiqarishni yaratish va kengaytirish uchun investitsiyalar kiritayotgan yuridik shaxslarga soliqlar bo'yicha imtiyozlar berilishi nazarda tutilishi talab qilinadi. Fiskal imtiyozlar, shuningdek, yangi tashkil qilinayotgan ishlab chiqarish faoliyati bilan shug'ullanadigan dehqon, fermer xo'jaliklari va xususiy korxonalarga ham berilishi lozim. Aholining ish bilan bandligini ta'minlashning muhim yo'nalishlaridan biri ishchi kuchining sifati va mehnat bozorida – ishlab chiqarishning o'zida kadrlarni o'qitish tizimini tiklash;
– “ustoz-shogird” usulida kasbga o'rgatish tizimini rivojlantirish va rag'batlantirish;
– aholi bandligiga ko'maklashish markazlarida ishsizlarni o'qitish, qayta o'qitish va malakasini oshirish xizmatlarini rivojlantirish.
Biz mamalakatimizning inflatsiya jaroyonlarini prognoz qilishimiz uchun bizga statistika nazariyalaridan foydalangan holda prognozlaymiz. Buning uchun 10-15 yillik inflatsiya ko’rsatkichlardan iborat dinamika qatorlar tuzilib, eng kichik kvadratlar usuli yordamida mazkur ko’rsatkichlar xususiyatiga mos keluvchi tendentsiyani aks ettiruvchi to’gri chiziqli (Y=a+b*t) tenglama bilan aniqlaymiz. To’g’ri chiziq tenglamasi: Y=a+b*t
Bu yerda Y--- dinamika qatorining daraja ko’rsatkichlar; a--- dinamika qatori darajalariga tasir qiluvchi boshqa omillar tasirini ifodalovchi ozad had;
b--- regressiya koeffitsienti, t bir birlikka o’zgarganda, dinamik qatorining daraja ko’rsatkichi qancha miqdorga o’zgarishini ifodalaydi;
t--- dinamika qatorining qaysi davrga mansubligini ifodalaydi. Yuqoridagi tenglamada “Y” va “t” lar ma’lum bo’lib “a” va “b” lar noma’lum bo’ladi. Quyidagidagi tenglana orqali “a” va “b” larning qiymati topiladi:
∑Y = n*a + ∑
∑Y*t = a∑t + b∑t² Ushbu tenglamalar sistemasida ∑t =0 deb qabul qilsak, “a” va “b” lar qiymatlari qo’ydagicha hisoblanadi:
a = ∑Y/n ва
b = ∑(Y*t)/∑t2