M. Y. Ayupova

qilishning davomiygi bolaning e ’tiborini o g iz d a n nafas chiqarishga
qaratish va nazorat qilib borishga imkon beradi.
Portlovchi tovushlar guruhi bu borada birmuncha murakkabdir.
Shuning uchun ular ustida ishlash kechroq o'tkaziladi.
II- 
Asosiy davr. 
Bu davrda 3 bosqich bo'yicha quyidagi ishlarni olib
borish nazarda tutiladi:
1-bosq ich — og'iz orqali uzoq nafas chiqarishda ovozni qo'shish;
2 -b o sq ic h - portlovchi undosh to v u sh larn i realizatsiya qilish da 
o g 'izd a n qisqa nafas chiqarishni shakllantirish;
3 -bosq ich — sanor tovushlar va affrikat tovushlar guruhi talaffuzini 
shakllantirishda uzun va qisqa xarakterdagi o g 'izdan ham da bu ru nd an
nafas olish va chiqarish differensiatsiyasi.
Bu davrdagi m ash g 'u lo tlard an k o 'z la n g a n m aqsad h am birinchi 
bosqichdagi singari, ya’ni artikulem alarni rivojlantirish bilan bir vaqtda 
to 'g 'ri nutq iy nafas olishni shakllantirishdan iborat.
1-bosqich 
frikativ tovushlar ustida ishlash jarangsiz u nd osh tovushlar 
shakllanguncha davom etadi. C hunki o 'rg an ilg an barcha artikulem alar 
bir xil, y a ’ni og'izdan uzoq nafas chiqarishda realizatsiya qilinadi.
B irin ch i bosqichning maqsadi — bolaga og'izd an uzoq nafas
chiqarishda ovozni jalb qilishni o'rgatish.
127

---

Ovozni jalb qilishni unli tovushlar artikulatsiyalarida mashq qilish 
m um kin. A m m o bu boradagi ishni undosh 
f
tovushi talaffyzidan boshlash 
m aqsadga m uvofiqdir (bola f va v tovushlarini differensiatsiya qilishi 
m um kin). V tovushini talaffuz qilish chog'ida ovozning ishtirok etganligini 
aniqlash uchun bola jarangsiz /"va jarangli v tovushini talaffuz qilishda 
halqum ning harakatidagi farqni kuzatishi lozim . Buning uchun taktil — 
vibratsiya n a z o ra tid a n fo y d alan ilad i. B o lan in g k o 'rsa tu v b a rm o g 'i 
logopedning b o ‘g ‘ziga (qalqonsim on kem irchakning ustiga) q o ‘yiladi. 
Logoped 
f
tovushi talaffuzida ovozsiz nafas olganda halqum yum shoq, 
ovoz qo'shib talaffuz qilganda esa (v tovushini) halqum taranglashadi va 
oldinga harakatlanadi. Ushbu zo'riqish, taranglik ovoz eshitilib turgan 
bu tun jarayon davom ida ushlab turiladi. U shbu holat m exanizm i bolaga 
qulay shaklda tushu n tirilad i, y a’ni bu z o 'riq ish n in g sababi shundan 
iboratki, ovoz to ‘qim alari, birikm alari yaqinlashadi va halqum ni oldinga 
harakatlantiradi. Bola bu jaray onni o 'z id a h am kuzatishi (ko'rsatish 
barm og'ini halqum ga qo'ygan holda) va uni eslab qolishi lozim.
2 -bosqich — 
ushbu bosqichda og'izdan nafas chiqarishning ikkinchi 
tUri, y a’ni og'izdan qisqa nafas chiqarish shakllantiriladi.
Bolaning diqqat-e’tiborini chiqarilayotgan havo oqim ining bir lahzalik 
va keskinligiga, shiddatliligiga qaratish lozim .
N afas ch iq arish n in g ushbu tu rin i o 'z la s h tiris h