M. Y. Ayupova

R
tovushi u ch u n tayyorlov m ashqlarini nisbatan barvaqt boshlash 
m um kin.
R
tovushini 
z
tovushidan yuqori artikulatsiya bo'yicha yoki shariksimon 
zond bilan til uchining pastki qism i b o 'y lab harakat qilgan h o ld a hosil 
qilish m um kin.
Bolaning nutqida aniq z tovushi paydo bo'lishi bilanoq bolaga tom oqni 
taqillatish va tilni tanglayga to m o n so'rish m ashqi tak lif qilinadi. T a iim
m ashg'ulotlari yaxshi b o ig a n d a tilni tanglayga so'rish va uni shu holatda 
ushlab turish m ashq qilinadi. K eyin esa bola tilni tanglaydan ajratm agan 
holda uni tanglayning ichiga to m o n harakat qildirishi va 
z
tovushini tez 
talaffuz qilishi lozim . O g iz d a n nafas chiqarish to 'g 'ri tashkil qilinganda 
ushbu usul jarangsiz 
r
tovushining hosil b o iish ig a olib keladi.
R
tovushini ham
j
tovushdan hosil qilish m um kin.
M
va 
n
tovushlari talaffuzi k o 'p o 'rin la rd a buzilm aydi. U larnin g 
talaffuzida og'izd an nafas chiqarish qayd qilinadi. N u tq d a
m
va 
n
to ­
vushlarini b a rv a q tro q o 'rg a n ish b irm u n c h a z a ra rlid ir. C h u n k i u lar 
o 'z la rid a n keyin tu rad ig a n u n lila r talaffu zid a o g 'iz d a n to 'g 'r i nafas 
chiqarishga xalaqit beradi.
i 
O peratsiyadan keyingi logopedik ishning o ‘ziga x o s xususiyati
U ranoplastikadan keyin logopedik m ashg'ulotlarga jalb qilinadigan 
rin o la lik la r o 'z ta rk ib i b o 'y ic h a b ir xil e m as. Bu lo g o p e d b ilan
m ashg'ulotlardagi operatsiyagacha b o ig a n tayyorgarlikning sifatiga va 
operatsiya natijalariga bog'liqdir.
O peratsiyalar natijasi h ar xil bo'lishi m um kin. U ranoplastika yaxshi 
natija bergan holatlarda yum shoq tanglay to iiq shakllanadi, y a’ni u yetarli 
darajada uzun va harakatchan b o ia d i, ko'tarilg an d a halq um ning orqa 
devori bilan o 'z a ro tutashadi (Passavan valigi bilan). Aksariyat hollarda 
esa yum shoq tanglay uranoplastikadan keyin ham qisqaligicha qoladi, 
h alqum ning o rq a devori bilan uning tu tash i yuz b erm ay d i. B uning 
oqibatida tanglay-halqum tortm asi yuzaga kelm aydi. A yrim hollarda esa 
operatsiyadan keyin tanglayda chandiq (tanglayning yetarli o'sm agan 
jo y lari) q o la d i, ta k ro riy o p e ra tsiy a q ilish z a ru ra ti y uzaga kelad i. 
M ashg'ulotlarga quyidagi bem orlar qatnashishlari m um kin:
a) o p e ratsiy a g ach a b o ig a n davrdagi lo g o p ed ik tayy org arlik d an
o'tm aganlar;
b) qism an tayyorgarlikdan o 'tg an va o 'z nutqini yaxshilagan;
d) tavsiya q ilin g a n m eto d ik a b o 'y ic h a o p e ra tsiy a g a c h a b o ig a n
logopedik tayyorgarlikning t o iiq kursini o 'ta g a n bolalar;
129

---

O peratsiyagacha b o ig a n davrda boshqa m etodika b o'yich a logopedik 
yordam olganlar.
Uranoplastikadan keyin logopedik m ashg'ulotlarda ishtirok etish vaqti 
ham har xildir.
H a r b ir a n iq h o la td a u sh b u b a r c h a o m illa r n i h iso b g a o lish
uranoplastikadan keyin b o ia d ig a n logopedik ishlarning aniq y o ilarin i 
izlash im konini beradi.
Logopedik ishlarning im koniyatlari takroriy operatsiyasiz qism an 
mavjud b o ig a n nuqsonlarni bartaraf qilishga va bola nutqini to'g'rilashga 
yordam beradi.
Xirurgik tadbirlar esa bola to 'g 'ri nutqqa ega b o iish ig a zam in yaratadi.
Logoped bolaning an a to m ik jih a td a n yangi b o ig a n sharoitlarda 
nutqdan foydalanishni o'rganishga yordam berishi kerak. Barcha bem orlar 
u ch u n (operatsiyagacha b o ig a n tayyorgarlikni o 'tg a n va o 'tm ag an ) 
uranoplastikadan keyingi logopedik m ashg'ulotlar o'tkazilishi zarur. Bu 
shu b ilan iz o h la n a d ik i, ta n g la y n in g p ay to 'q im a la r i an a to m iy a si 
operatsiyadan keyin o'zgaradi. U esa operatsiyagacha b o ig a n davrda 
t o i iq norm allashgan holda ham nutqning sifatiga t a ’sir qilishi m um kin.
Agar operatsiyagacha b o ig a n davrdagi m ashg'ulotlar tegishli metodika 
asosida o'tkazilgan b o is a , bola operatsiyadan keyin to 'g 'ri gapirishning 
t o i iq im koniyatiga ega b o ia d i. Ayrim h o latlard a esa bola yangicha 
sharoitda norm al darajadagi nutqni egallashi u ch un 5—6 m ashg'ulot ham
kifoya qiladi.
Buning uchun esa diagfragmal nafas olish va o g'izdan nafas chiqarish 
u stid an doim iy n az o rat o 'rn a tilg a n h o ld a b a rc h a u n li va u n d o sh
tovushlarning artikulatsiyasi takrorlandi, m aishiy-kundalik nutqda to 'g 'ri 
ta la ffu z q ilish m a la k a la ri m u s ta h k a m la n d i. D a stla b n u tq te m p i 
sekinlashadi, m untazam ravishda u norm allashib boradi va bem orning 
diqqat-e’tibori nutqning ifodali b o iish ig a yo'naltiriladi.
Bola nutqini doimiy ravishda nazorat qilish dastlab logoped tom onidan 
amalga oshiriladi, keyinchalik esa bu ishni ota-onalar, shuningdek, bolalar 
bilan m aktabda va uyda birga b o ig a n shaxslar bajarishadi. Logoped bolaga 
vaqti-vaqti bilan m aslahat berib b o rad i. U sh b u b o ra d a o ta -o n a la r 
im koniyatlarini kuzatib borish va ularni ishga yo'naltirish ju da zarurdir.
Dastlab ular logoped to m o n id an ishlab chiqilgan va bola yodlagan 
m aterialni nazorat qilib borishlari lozim . Keyinchalik esa ular bolaning 
kundalik nutqini nazorat qilishga jalb etiladi. B irm uncha m uddat keyinroq 
esa bola bilan suhbatlashish yoki b iror-bir m atn gapirib berish uchun 
maxsus vaqt ajratiladi.
Shu tarzda m untazam ravishda o ta -o n a la r bola nutqini sistem atik 
tarzda nazorat qilib borishga o 'tish ad i. U shbu n azo rat o'q ituv chilar 
tom onidan m aktabda ham am alga oshirilishi lozim. A m m o, yuqorida 
aytib o'tilganidek, operatsiya har doim h am nu tqn in g sifatiga ijobiy t a ’sir
130

---

qilaverm aydi. Agar bola operatsiyagacha logoped bilan sh ug ‘ullangan 
b o is a - y u , am m o nutq ravonligiga erish ilm ag an b o is a , sh u n in g d ek , 
operatsiyadan keyin undagi b urun ottenkasi y o ‘q olm agan b o is a , barcha 
logopedik ishlam i operatsiyagacha b o ig a n ishlar sxemasi asosida qaytadan 
boshlashga t o ‘g‘ri keladi. Bola n utq ida b u ru n ottenkasi m avjud b o ig a n d a
tay an ch sifatida bironta ham tovushdan foydalanm aslik lozim . Ushbu 
q o id ag a am al qilm aslik lo g o p ed ik t a ’sir q ilish fa q a tg in a to v u sh la r 
a r tik u la ts iy a s i s ifa tig a fo y d a b e r is h g a , a m m o u la r n in g a k u s tik
xarakteristikasi defektli b o iib qolishiga olib kelishi m um kin.
U ranoplastikadan keyin b o iad ig an logopedik m ashg'ulotlarda eshitish 
nazoratini rivojlantirish va fonem atik tarzda qabul qilishga, idrok qilishga 
katta e ’tib o r qaratiladi.
O peratsiyagacha b o ig a n davrda logoped bilan tegishli m etodika 
aso sid a sh u g 'u lla n g a n o 'q u v c h ila r u c h u n savo d x o n lik n i o 'rg a tish g a
tayyorlash b o 'y ich a maxsus m ash g 'u lo tlarn i kiritish m um kin. Bu esa 
uzoq m uddat davom ida to 'g 'ri nutq m alakalarini avtom atlashtirish va 
kelgusida yozuvda xatolikning oldini olish im konini beradi.
O peratsiyadan keyin b o ia d ig a n ishlarda n u tq d a m im ik paylarning 
ishtirok etishiga, nutq jarayonida o rtiqcha zo 'riq ish n in g oldini olishga 
va sinkneziyalar paydo boiishining oldini olishga alohida e ’tib or qaratiladi.
S h u nd ay qilib, operatsiyagacha b o ig a n davrda tegishli m eto dika 
a so sid a lo g o p ed b ilan sh u g 'u lla n g a n sh a x sla r o p e ra ts iy a d a n keyin 
o 'z la rin in g n u tq iy m alakalarini n isb a ta n k en g ro q n u tq m ate ria lid a
takom illashtiradi. U lar m untazam ravishda b arch a vaziyatlarda to 'g 'ri 
talaffuzga o 'tib borishadi.
O p e ra ts iy a g a c h a b o i g a n d a v rd a b o s h q a m e to d ik a la r aso sid a
sh u g 'u llan g an yoki um um an logopedik y o rd am olm agan rinolaliklar 
logoped to m o n id a n sinchiklab tekshirilishi lozim .
T a ’sir qilish usulini tanlash jarayonida ularning im koniyatlari va nutqi 
defektining o'ziga xos xususiyatlari inobatga olinadi.
O peratsiyadan keyingi logopedik m ashg'ulotlarga q atnasha boshlagan 
rinolalikning nutqida burun ottenkasi, yuz va m im ik paylarda taranglik, 
zo 'riq ish b o 'lm asa, am m o bir q ato r tovu shlar m avjud b o'lm asa, u bilan 
d isla lik b ila n s h u g 'u lla n g a n sin g ari ish la sh m u m k in . Bu o 'r in d a
yetishm ayotgan tovushlarni yuzaga keltirish usullari n azard a tutiladi.
U ranoplastikdan keyin nutqda oz m ikdorda b o is a -d a , burun ottenkasi 
bor b o ig a n shaxslar bilan boiad ig an m ashg'ulotlarda oldingi va biz bayon 
qilgan m etodika asosida ishlarni am alga oshirib borish lozim .
Bu tizim nisbatan qisqa vaqt ichida nazallikni b arta raf qilishga yordam
beradi va m im ik ham da yuz paylari artikulatsiyasidagi n o to 'g 'ri ishtirokini 
butunlay b a rta ra f etadi. Dastlabki logopedik yordam ni olayotgan bolalar 
bilan b o ia d ig a n m ashg'ulotlarda b o lalard a n u tq q a nisb atan eshitish 
e ’tib o r in i riv o jla n tirish , talaffu z q ilin a y o tg a n to v u s h la rd a n ho sil
131

---

qilinayotgan kinestetik va taktil his-tuyg‘ularni m ustahkam lash zarur. 
Bu o ‘rinda nutqning eski steroetipi m un tazam ravishda yangisi bilan 
alm ashinib boradi.
M ashg‘ulotlarda o ‘zlashtiradigan to ‘g ‘ri n utq m alakalarini avtom at- 
lashtirish har bir rinolalik o ‘quvchida h a r xilda kechadi. Bola nutqi 
m u lo q o t d av o m id a y o ‘l q o ‘yadigan x a to la r shu b ilan iz o h la n ish i 
m um kinki, u logopedik m ashg‘ulotlarda o ‘zlashtirgan k o'nikm alaridan 
barvaqt foydalana boshlaydi. Bu o ‘rinda o ‘zlashtirilgan ko ‘nikm alarning 
mustahkamligi va ularning avtomatizatsiyalashuvi buziladi. Logoped ayrim 
hollarda rinolalik bolalar nutqi ustidan b o ia d ig a n nazoratni ota-onalarga 
vaqtli ishonib topshiradi.
B olalar n u tqidagi b u zilish n i qayd q ilgan h o ld a o ta -o n a la r un i 
t o ‘g ‘rilash y o iin i, usullarini bilishmaydi. Buning natijasida esa nizoli 
vaziyat yuzaga keladi.
Ayrim holatlarda esa bolaning o ‘zi nutqini n o to ‘g ‘ri nazorat qiladi, 
y a ’ni o ‘zining ustidan nazorat qilishi zaru ratini his qilm aydi. Ayrim
holatlarda esa kuchli ch a lg iy d i va o ‘zini faqat vaqti-vaqti bilan nazorat 
qilib turadi.
Logoped va bola o ‘rtasidagi m unosabat uzoq m uddat davom etadi, 
hatto logopedik m ashg'ulotlar tugagandan keyin ham . Bu m unosabat bir 
q ato r sabablar bilan izohlanadi.
R inolaliklarni aksariyat h ollarda bu rn i va yuqori labida qolgan 
nuhsonlarini bartaraf etish uchun operatsiya qilishadi. O datda, bunday 
operatsiyalar 18—20 yoshlarda am alga oshiriladi. Ayrim holatlarda et 
o ‘tkazib q o ‘yish (transplantatsiya) bajariladi. T ranplantatsiyadan keyin 
yuqori labni faoliyatga kiritish, harakatga keltirish nisbatan uzoq va 
barqaror m uddatni talab qiladi. Bu davrda bem orning nutqida burun 
ottenkasi yuzaga kelishi m um kin. C hun ki n u tq ap p aratining yuqori 
b o iim id a yana sharoitlar o ‘zgaradi, ya’ni m ushaklar, paylar o'rtasidagi 
odatdagi m unosabat buziladi. Labda operatsiya o ik azilg an d an keyin o g iz
teshigi orqali havo oqim i bem alol o ‘tishini ta ’m inlash uchun o g iz n i 
operatsiyadan oldingi davrdagiga nisbatan k attaro q ochish talab qilinadi.
Ushbu vaziyatda bajariladigan logopedik m aslahatlar ju d a foydalidir. 
U lar 3 — 5 suhbatgacha ch o ‘zilishi mum kin. A m m o nutq norm al darajada 
kolishi uchun bular ju d a ham m uhim dir.
B urunni va burun devorlarini operatsiya qilish ham operatsiyadan 
keyin m a iu m m uddat davom ida nutqni nazorat qilib borishni talab qiladi.
Logopedik va psixoterapevtik ta ’sir, jinsiy yetilish, bolalar ovozida 
o ‘zgarish yuz bergan davrda ham talab qilinadi. H alqum da fiziologik 
o ‘zgarishlar va nafas olishda o ‘zgarishlar yuz berishi m unosabati bilan 
jinsiy yetilish davrida o ‘sm irlar n u tqida yana b u ru n ottenkasi yuzaga 
kelishi m um kin. Ushbu ottenka bolaning o ‘zi norm al nutq qonuniyatlarini 
eslagan taqdirdagina tez bartaraf b o iad i. A m m o aksariyat bunday hollarda
132

---

logoped yordam i talab qilinadi. Logoped uning qiyinchiliklarini aniqlaydi 
va n u tq tem p in i, artikuiatsiyasini m uvofiqlashtiradi, nafas olishni bir 
m arom ga keltiradi.
Bu vaqtdagi logopedik ishlarda k o 'rish orqali qabul qilish, eshitish 
va k in estetik n a z o ratd an foydalanish m aqsadga m uvofiqdir. H a r xil 
analizatorlardan keng m iqyosda foydalanish qisqa vaqt m obaynida yuqori 
natijalarga erishish im konini beradi.
S h u n d a y q ilib , u r a n o p l a s ti k a d a n k e y in g i l o g o p e d ik i s h l a r
o p e r a ts iy a g a c h a b o i a d i g a n is h la rn i h is o b g a o lish v a o p e r a ts iy a
sam aradorligi asosiga k o ‘rilishi lozim . L ogopedik ishlarning usullari 
bolaning psixik statusini hisobga olgan holda, m ijoz nutqining o ‘ziga xos 
b o ig a n xususiyatlariga b o g iiq ravishda m odifikatsiya qilinadi.