M. Y. Ayupova

m
tovushini c h o ‘zib talaffuz qilish 
orqali hosil qilish m aqsadga m uvofiqdir (Ayrim hollarda operatsiyadan 
so ‘ng bolalar 
m, n
tovushini 
b, d
og ‘izli tovushga alm ashtiradi).
"M o ‘rash" og‘izni yopiq holda saqlab nafas chiqarishda, qisqa, sekin, 
oldin past ovozda, tilni tin ch holda saqlab am alga oshiriladi. Tovush 
z o ‘riqishsiz, quyi notalarda hosil b o ‘lishi kerak. Tovush yum shoq atakada, 
y a’ni un paychalari chiqayotgan havo ovoz teshigi orqali o ‘tishdan ilgari 
em as, balki shu o ‘tish bilan yoki u n d a n keyin birikishi kerak.
Bola 
m
tovushini talaffuz qilishda ovozning erkin chiqishiga muvaffaq 
b o ‘lsa, ovoz kuchini va jaran g in i oshirish u ch u n m a, m o, m u , me 
b o ‘g ‘inlari talaffuz qiladi.
B o‘g ‘inlarni talaffuz qilishda, unli tovushlar c h o ‘zib talaffuz qilinadi. 
U n d o sh tovu shlar esa qisqa talaffuz qilinadi, 
a, о
unli tovu shlarin i 
talaffuz qilganda havo oqim i kuchli, sovuq b o ‘ladi, bu esa ovoz kuchini 
oshiradi.
R inofoniyada burunli tovushlar ustida uzoq vaqt ish olib borilishi 
m aqsadga m uvofiq b o ‘lm agani u c h u n , fonatsiyaning tabiiy ohangiga 
erishilgach, yuqorida keltirilgan m ashqlarni 
I
tovushini talaffuzi ustida 
olib borish m um kin.
S o ‘ngra b o ‘g ‘inlar juft-juft kilib talaffuz qilinadi. Bu m ashqlar kun 
davom ida bir necha m artaba m ashq qilinadi.
Bunday m ashqlar barcha san o r va frikativ jarangli tovushlar bilan 
ba-jariladi. Bu ishlar quyidagi izchillikda olib boriladi: 
m, n, у , I, r, v, z,
j.
Agar m ashqlar 
m
tovushi talaffuzida t o ‘g‘ri shakllantirilgan b o is a , 
boshqa tovushlar ustidagi ishlar yengil kechadi. Keyin m a -m o -m e -m u - 
mi m am a-m a m a -m am am a b o ‘g ‘inlariga o ‘tiladi.
B archa m ashqlar to ‘g‘ri bajarilganda bola ovozi baland , jarangli, 
m anqalanishsiz chiqadi. K eyinchalik esa logopedik nutqiy m ashqlarni
135

---

to ‘g ‘ri hosil qilingan ovozda bajarilishiga o ‘rgatib boriladi. Buning u chu n 
qisqa tez aytish va sh e’rlardan foydalanish maqsadga muvofiq.
Rinolaliya va rinofaniyada ovoz diapazonini kengaytirish u chun, ovoz 
kuchini oshirish uchun q o ‘llaniladigan musiqali frazalar quyidagi talablarga 
javob berishi kerak:
— ju d a sodda b o ‘lishi va tez yodlab olish u chu n mos b o iish i kerak;
— uzoq nafas chiqarishni talab qilm aydigan, yengil ritm ik ohangga 
ega b o iish i kerak;
— shakllangan ovoz diapazonidan oshmasligi kerak;
— frazalar ohangi intervallarga asoslangan b o iis h i kerak;
— faqat nutqiy diapazonda kuylash kerak.
Qo‘shiqning ohangini va so‘zlarini o ‘iganish, kerakli vaqtda nafas olishni 
o ‘rganish uchun bola logoped bilan birgalikda qo‘shiq ohangini aw al unli 
tovushlar talaffuzida, so‘ngra q o ‘shiq so‘zlarini kuylashga o'rganadilar. Agar 
ishlar yuqorida keltirilgan izchillikda olib borilmasa, quyidagi xatolarga y o i 
q o ‘yiladi: bola so‘zlami noaniq talaffuz qiladi; ixtiyoriy holda nafas oladilar 
(ayrim hollarda b o ‘g‘inlami buzib); o g iz orqali nafas olib, burun orqali 
chiqaradilar va patologik ko‘nikmalarga qaytadilar.
Vokal m ashqlari xalq kuylarini b ir no tad a kuylash bilan yakunlanadi. 
M a sh q la rn in g bu k o 'rin is h i m u rak k a b b o i i b , ta n g la y n in g yaxshi 
harakatchanligiga erishilgach bajarishi m um kin.
K a tta la r va o ‘s m irla rd a fo n o s te n iy a yoki h iq ild o q n in g ich k i 
m u sh ak larid a p arez h o llari k u z a tilg a n d a k o rrek sio n -p ed a g o g ik ish 
jarayonida ovoz apparatining turli buzilishlarida ovozni tiklashda fonopedik 
m ashqlardan foydalaniladi.
B unda tuzatuvchi ishlar quyidagi izchillikda olib boriladi:
— lab gorm oshkasiga puflash;
— "murash";
— juft b o ‘g ‘inlarni talaffuz qilish;
— 
m
tovushi birikm alarini uzoq vaqt talaffuz qilish;
— unli tovushlar birikm alarini bir, ikki, uch, to ‘rt va izchillikda 
talaffuz qilish;
— m a, m o, m u, m e, mi b o ‘g ‘inlaridan boshlab so'zlarda to ‘g ‘ri ovoz 
q o ‘yish m alakalarini m ustahkam lash;
— frazali m ashqlar;
— m atnlarni o ‘qish;
— vokal m ashqlari.
Bo‘yin va b o ‘g ‘iz m uskullarini b o ‘shashtirish, faollashtirish b o ‘yicha 
quyidagi m ashqlar olib boriladi:
— birinchi holat — barm o q lar bir-biriga birikkan holda boshini 
orqasiga qo ‘yiladi va bosh orqaga harakatlantiriladi;
— birinchi holat - barm oqlar m usht holida dahanim izga itariladi va 
bosh oldinga harakatlantiriladi;
136

---

— birinchi holat — kaftlar bilan quloqlam i berkitib, yon tom onlarga 
boshni harakatlantirish;
— bir vaqtning o ‘zida ikki lunjni shishirish;
— til uchini yum shoq tanglayga tekkizish;
— pastki jag ‘ni yon tom onlarga, oldinga harakatlantirish. Ja g ia rn i 
birlashtirish;
— esnash imitatsiyasi.
Bu m ashqlar kom pleksini m ustaqil ravishda uyda kun davom ida 6 
m arta, h a r bir m ashq 4—5 m arta bajarish tavsiya etiladi.
F an o p ed ik tad b irlarn i o 'tk a z ish d a tu g ‘m a tan g lay y o riq lik larida 
kuzatiladigan bir q ato r organik va funksional buzilishlarni hisobga olish 
kerak.
M anqalanish fanopedik tadbirlarni o ‘tkazishga to ‘sqinlik qilmaydi. 
A ksincha, b o ‘g ‘iz m uskullarining harakatining faollashuvi va ovozning 
balandlashuvi natijasida m anqalanish sekin-asta b a rta ra f etib boriladi.
Operatsiyadan so‘ng vokal m ashqlarni o ‘tk azish d a ju d a to rd ia p a z o n d a
- 1 , - 2 to n d a ishlar olib boriladi.
Lab gorm oshkasini tuflash orqali olinayotgan va chiqarilayotgan havo 
oqim i yordam ida b o ‘g‘iz m uskullari massaj qilinadi.
Bu m ashqdan y o ‘naltirilgan havo oqim ini chiqarishga erishilgach, 
m ashg‘ulotlardan sistem atik ravishda foydalanish m um kin. M ashqlar kun 
davom ida 8—10 m arta bajariladi.
R inolaliyada kattalar va o ‘sm irlarni "m urash" m ashqlarini bajarish 
vaqtida, burun va bosh suyaklarida vibratsiyani sezishga o ‘rgatib boriladi.
M
tovushiga bir necha b o ‘g‘inlarni to ‘g ‘ri talaffuziga erishilgach, ”ya" 
tovushi ustida ham aynan shunday m ashqlar olib boriladi. S o'ngra m-1 
yoki 
n -l
fonem alariga mos b o ‘g ‘inlari differensatsiya qilinadi.
Yuqori ja g ia ri norm al tuzilgan odam lar bilan fanopedik tadbirlar 
o'tkazilsa, ularning ovozlari m ustaqil ravishda yaxshilanadi va kundalik 
nutqlarida ham ovozdan toliqm asidan foydalanishlari m um kin. Tanglay 
yoriqliklariga ega shaxslar esa maxsus m ashqlarga m uhtojdirlar.
K attalar va o ‘sm irlar bilan olib boriladigan ish jarayonida to ‘g ‘ri 
ovozni hosil qilish m alakalari, xuddi, bolalardagi singari tez aytish, 
sh e’rlarni aytish jarayonida m ustahkam lanadi. Lekin bu m ashqlar son 
jihatidan k o ‘proq b o iish i kerak.
/ fonem asi unli tovushlar bilan birgalikda b o ‘g ‘iz harakat funksiyasini 
faollashtiradi va t o ‘g ‘ri ovoz hosil qilishni yengillashtiradi. Buning uchun 
quyidagi m ashqlardan foydalanish m um kin:
M en olm a yedim ,
M en Y ulduzni k o ‘rdim ,
M en yum shoq yupqa yedim,
M en m aktabga ketdim , va hokazo.
Bo‘g ‘iz harakat funsiyalari yaxshilangach, ovozning kuchi ko'paygach,
137

---

b o ‘g ‘iq ovoz kamaygach, ovoz diapazoni kengaygach, vokal m ashqlarining
III va IV bosqichlariga o ‘ti!adi.
Korreksion-pedagogik ishlar tugatilgunga qadar ovoz hosil qilish holati 
nazorat qilib turiladi.