M. Y. Ayupova

Rinolaliyada ovoz buzilishi va uni korreksiyalash
R inolaliya va rinofaniyada turli xil ovoz buzilishlari kuzatiladi. B utun 
bir nutqni jarangdorligini, ohangini buzuvchi, ovoz tem bridagi o ‘zgarishlar 
y e t a k c h i h i s o b l a n a d i , b u h o i b u r u n v a o g ‘iz b o ‘s h l i g ‘i n in g
chegaralanm aganligining hisobiga kelib chiqadi.
T anglay yoriqligi anatom ik nuqson sifatida burun, hiqildoq, b o ‘yin 
b o ‘shlig‘ining rezanatorlik tuzilishini asim m etrik holatiga olib keladi. 
Y um shoq tanglay m ushaklarining anatom ik va funksional asim m etriyasi 
vaqt o ‘tishi bilan ovoz boylam larining funksional asim m etriyasiga olib 
keladi va bu hoi ovoz kuchini pasaytiradi, uni qisilgan, zaif ovoz holiga 
kelishiga sabab b o ia d i.
Y uqorida ko'rsatib o 'tilgan patologiya ovoz sifatlari rinolaliya va 
rinofaniyada bem orlarning nutqiy nafas olishini qiyinlashtiradi. N atijada 
tanglay yoriqliklarida ovozning jarangdorligi va fonatsiya mexanizmi o ‘ziga 
xoslik kasb etadiki, uni M. Z eem an m ustaqil nuqson sifatida t a ’riflab, 
"palatin disfoniyasi"
va 
"palatofoniya"
deb nom laydi.
Y uqorida qayd etilgan m uom alalardan kelib chiqqan holda rinolaliya 
va rinofaniyada olib yuboriladigan korreksion-pedagogik ish jarayonida 
ov o z b u z ilis h la rin i k o rre k siy a la sh g a a lo h id a e ’tib o r b e r ila d i. Bu 
tadbirlarning asosiy m aqsadi ovoz tem brini norm allashtirish, bolalarni 
tabiiy ovozini rivojlantirish, ovoz apparati xastaliklarida hiqildoqning 
harakat funksiyalarini tiklash va t o ‘g ‘ri ovoz hosil qilishni tarbiyalash.
O peratsiyadan so ‘ng ovoz ustida olib boriladigan ishlar quyidagilardan 
iborat:
nafas gim nastikasi; to ‘g ‘ri ovoz hosil qilish m alakalarini tarbiyalash; 
ovoz d ia p a z o n in i k en g ay tirish ; un i k u c h in i o sh irish , sh u n in g d e k , 
hiqildoqning harakat funksiyasidagi buzilishlarini kom pensatsiyalash.
B evosita ovoz m ash q larin in g I b o sq ic h id a fo n e m a la rn i rtu tq ga 
k o ‘y i s h d a n b o s h l a n a d i . II b o s q i c h d a e s a t a n g l a y p a r d a s i n i
harakatchanlig ini oshirish m aqsadida vokal m ashqlari sifatida davom
133

---

ettiriladi, m e’yorida q o ‘shiq kuylash vaqtida tanglay pardasi tonusi oshishi 
bilan birgalikda keskin ravishda ortib boradi. B unda yum shoq tanglay 
reflektor ravishda tepaga k o ‘tariladi.
Vokal m ashqlari tanglay pardasini kengaytiradi, b ir vaqtning o ‘zida 
halqum m ushaklarini ham torm ozlaydi, ham faollashtiradi, bolaning 
og‘zini katta ochishga m ajbur qiladi, tovush kuchini orttiradi. F onapedik 
m a s h q la rn i o ‘tk a z is h m e to d ik a s i va u n in g iz c h illig i o ‘z ig a xos 
xususiyatlarga ega.
II 
bosqichda bu m ashqlarda quyidagi unlilarni q o ‘shiq qilib aytiladi: 
avval