M. Y. Ayupova

Rinolaliyada tovushlarni nutqqa qo‘yishning o ‘ziga x o s xususiyatlari
R inolaliyada patologik ovoz hosil b o iis h i antropofonik va fonologik 
belgilarga ega. Rinolaliyada tovushlar talaffuzini to ‘g ‘rilash ishlari uzoq 
vaqtni talab qiladi. O tganik nuqson va fonem alarni patologik artikulatsiya 
ko ‘nikm alari korreksion ishlarni qiyinlashtiradi.
H ar bir tovushni korreksiyalash quyidagi izchillikda olib boriladi:
— tovushni boshqa tovushlar ichidan farqlash;
— tovushni m a iu m bir artikulem a bilan m os qilish;
— artikulem alam i to ‘g ‘ri talaffuz qilish;
— yuqoridagi m alakalarni b o g ian g an nutqda q o ila y bilish.
Tovushlarni nutqga q o ‘yish jarayonida bola ishlanayotgan fonem ani
nutqda farqlay bilishi kerak.
0 ‘z nutqining xususiyatlarini eshitish orqali differensiatsiya qila 
olm aydigan bolalarda tovushlarni nutqga q o ‘yish jarayonida ko‘ruv, taktil 
va kinestetik analizatorlardan foydalaniladi.
T o v u sh la rn i k o rre k siy a q ilish ja ra y o n id a avval fo n e m a la r va 
artikulatsiyalarni taqlid orqali hosil qilish malakalari tekshiriladi.
Tovushlarni hosil qilishda bola uchun yengil b o ig a n harakatlar va 
fonem alardan foydalanish kerak.
U nli tovushlarni hosil qilish maxsus adabiyotlarda yetarlicha yoritib 
berilgan. Tug‘m a tanglay va lab yoriqliklarida artikulatsiya apparatidagi 
organik o ‘zgarishlar tufayli adabiyotlarda yoritilgan usullar uchun sam ara 
bermaydi.
Rinolaliyada tovushlarni korreksiyalashda foydalaniladigan usul, vosita 
va m ashqlar individual yondashilgan holda tanlanadi. Biroq q o ‘pol organik 
n u q so n lar t o ‘g ‘ri artik u latsiy ag a erishish ni qiyin lash tirad i. Labdagi 
c h a n d iq la r u n in g h a ra k a tin i ch e k la y d i, o ch iq p rik u s, p ro g e n iy a , 
prognatiya, o rto d an tik ap p a ratn i uzoq vaqt toliqishi lab va til oldi 
tovushlarini nutqga q o ‘yishni biroz qiyinlashtiradi.
P
tovushini bir necha usulda nutqga q o ‘yish m um kin:
— bolaga yo‘naltirilgan havo oqimi chiqarish vaqtida lablarini bir- 
biriga urish tak lif qilinadi, bunda shivirlagan p a -p a -p a b o ‘g ‘ini hosil 
b o ia d i. Lablarni h o ila s h bu m ashqlarni biroz yengillashtiradi;
— bolaga lunjlarini shishirish tak lif etiladi va ikkala kafti bilan shu 
vaqt o ‘zida lunjlariga uriladi. O g iz d a n tishlarni orasidan partillab havo 
oqimi chiqadi. K eyincha, bu harakatlar o g iz b o ‘shlig‘idagi havoning 
hajm ini kam aytirib, q o ila rn in g ishtirokisiz bajariladi. B unda bola lablari 
bilan "tuflaganiga" o ‘xshagan harakat qiladi va 
p
tovushi hosil b o ia d i;
138

---

— 
b urun qanotlari b arm o q la r yordam ida qisiladi (havoning b urun
orqali chiqib ketm asligi u c h u n ) va ikkinchi usul am alga oshiriladi. 
K eyinchalik bu m ashq burun qanotlari qisilm asdan am alga oshiriladi.
Birinchi usul orqali hosil qilingan 
p
tovushi (ikkita qolgan usullardan 
farqli ravishda), tovush talaffuzidan so‘ng, boshqa tovush talaffuziga o 'tish
oson kechadi.
T ad q iq o tch ilarn in g aytish ich a, rinolaliy ad a