|
2 -b o sq ich . O ralpraksisni rivojlantirish.
D iafragm al nafas olishni
rivojlantirish b o ‘yicha qilinadigan ishlar bilan parallel ravishda unli va
undosh tovushlar artikulem asiga oid artikulatsion apparat gim nastikasi
o ‘tkaziladi.
N u tq ning aniqligi ko ‘p jih atd an unli tovushlarning to ‘g ‘ri talaffuziga
bog‘liq. Shuning uchun unli tovushlarni talaffuz qilish vaqtida artikulatsion
organlar holati diqqat bilan kuzatib boriladi. Bu o ‘rinda ham asosiy
e ’tib o r til uchining holatiga qaratiladi. U ni dastlabki davrlarda b arch a
unli tovushlar artikulem asini tayyorlashda pastda ushlab turish lozim .
Bu usul og'iz b o ‘shlig‘ining hajm ini kattalashtirishga yordam beradi,
h a m d a h a v o q a tla m in in g o g ‘iz b o 's h l i g 'i o rq a li о ' tis h i u c h u n
imkoniyatlarni t a ’m inlaydi. M uskullar, paylar o'rtasidagi o 'zaro bog'liqlik
sababli unlilar artikulatsiyasida lablar holatining o'zgarishi tabiiy yo'l
bilan h a r bir alo h id a tovush u ch u n tilni to 'g 'r i holatga olib keladi.
G im nastika unli tovushlar artikuiatsiyasini o'rganish dan boshlanadi. Bis
artikulatsiya xarakteridagi m ashqlar 1-jadvalga kiritiladi.
T a y y o rg a rlik b o s q ic h id a aso siy v az ifa o g 'iz d a n nafas o lis h n i
sh a k lla n tirish d a n iborat. S h u n in g u c h u n ham b arch a a rtik u la tsio n
m a sh q la r o vozni ja lb q ilm a sd an am a lg a oshirilad i. Bola h ali o 'z i
b ajaray o tg an m a sh q la r unli to v u sh la r a rtik u le m a la ri h iso b lan ish in i
bilm aydi. Bu vaqtda logopedga artikulem alar ukladini aniqlashtirish va
yaxshilash imkoniyatini beradi. Shakllanayotgan artikulatsiyalam i rinolalik
bola sinestetik tarzda eslab qoladi.
Bu holatda artikulem a va uning rasm i o'rtasidagi shartli refleto r
m unosabatlari o'rnatiladi va u rasmga tayangan holda tovushni shivirlab
erkin talaffuz qila boshlaydi. Logopedning tushuntirishi bolani talaffuz
oi^anlarining aniq holati bilan, havo qatlam ining og'iz orqali yo'naltirilishi
bilan shakllantirib boriladi.
A rtikulem aning shakllanishida m ashqlarni o rtiqcha zo'riqishlarsiz
bajarishga e ’tibor qaratish ham da yuz va m im ik m uskullar sinkneziyasining
paydo bo'lishiga y o 'l qo'ym aslik lozim.
A rtikulatsion gim nastika tam oyili q o 'sh im ch a artikulatsion m ash qlar
125
(bevosita nutq tovushlari, artikulem ani yuzaga keltirm aydigan) d an
foydalanishga im kon beradi. M asalan, bolada rinolaliya va dizartriya
q o ‘shilganda til yuqoriga ko'tarilganda u chap tarafga ketadi. Bu tilning
o ‘ng tom onidagi paylar chap tarafdagiga nisbatan kuchsizroq ekanligidan
darak beradi. Bu o ‘rinda tilning o ‘ng tarafidagi paylar kuchini rivojlantirish
va m ustahkam lashga oid tegishli m ashqlarni bajarish tavsiya qilinadi.
Buning uchun bolaga tilni tishlarning chap tom ondagi pastki va yuqori
qismiga tekkizish, til bilan chap lunjni siypalash tak lif qilinadi. Bu esa
tilning o ‘ng tom onidagi paylarga ko'proq vazifa yuklaydi. Tilning chap
tom onidagi paylar zaifligida ko'rsatilgan barcha m ashqlar tilning chap
tom oniga ko'proq vazifa yuklashni hisobga olgan holda bajariladi. Qaram a-
qarshilikni b artaraf qiluvchi m ashqlar sam arali hisoblanadi. M asalan,
tilning o ‘ng tom oni nisbatan zaif b o ‘lganda boladan tilni chiqarish va
chap tarafga yo ‘naltirish so'raladi. Bunga logoped tilning o ‘ng tarafi
paylariga ko'proq vazifa yuklash uchun shpatel bilan tilni bosgan holda
qarshilik ko'rsatadi.
Artikulatsiya paytida til, lablar va yuz m uskullarini, paylarning erkin
harakatini yaxshilash uchun bolaga qayerda va qaysi m uskulni nisbatan
zo'riqtirish haqida so'zlab berish m aqsadga muvofiq. Bola bu jarayonda
ishtirok etayotgan organlar harakatini his qilishi, Shuningdek, bu holatni
kinestetik tarzda va oynadan foydalangan holda eslab qolishi lozim.
Bu holatni bola yana ham aniqroq his qilishi uchun bolaga m exanik
tarzda yordam berish m um kin. M asalan, tilni sterillangan doka salfetka
bilan ushlagan holda kerakli til ukladi am alga oshiriladi.
A rtikulatsion praksisni shakllantirishda artikulatsiya organlari paylari
o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni hisobga olish lozim b o ia d i. Buning uchun
quyidagi usullardan foydalanish tavsiya qilinadi. M asalan, m a iu m k i,
ko'rinishdagi artikulatsiya ukladini shakllantirish u chu n tilni og'izning
c h u q u rro q to m o n ig a h a ra k a tla n tirish kerak . B u n in g u c h u n o g 'iz
burchaklari m exanik usul bilan oldinga harakatlantiriladi. Aksincha, o g iz
burchaklari chekkaga harakat qilinganda til oldinga harakatlantiriladi.
K o'rsatilgan usullarni ko'rish nazorati yordam ida am alga oshirish
lozim (oyna oldida mashq qilish nazarda tutilm oqda).
Bu esa o 'z navbatida bolaga u yoki bu paylar guruhining harakatini
va shunga tegishli paylar zo'riqishini va ularni o 'z a ro dififerensiatsiya
qilishni his qilishga va anglashga yordam beradi.
S hunday qilib, logopedik ishlarning tavsiya qilinayotgan tizim ida
artikulatsiya organlarining maxsus gimnastikasidan foydalaniladi (faqatgina
nutq tovushlari uchun zarur b o iad ig an harakatlar m ashq qilinadi); shu
bilan bir vaqtda artikulatsion praksisni rivojlantirishga yordam beradigan
qo'sh im cha m ashqlar ham ko'zda tutiladi.
Artikulatsion praksisni rivojlantirish nutqiy nafas olishni rivojlantirish
bilan bir vaqtda amalga oshiriladi.
126
Do'stlaringiz bilan baham: |
