M. Y. Ayupova

I. Tayyorlov davri
U shbu davrdagi m ash g 'u lo tlarn in g asosiy m aqsadi artikulatsiyani 
o 'z la s h tiris h b ila n p a ra lle l ra v ish d a t o 'g 'r i n u tq iy n a fa s o lis h n i 
shakllantirishdan iborat. U shbu davrni shartli ravishda ikki bosqichga 
bo'lish m um kin:
a) burun va o g 'izdan nafas olish ham da chiqarish differensiyasida 
nutqiy nafas olishni shakllantirish;
b) unli tovushlar artikulatsiyasi (ovozni q o'shm asdan turib) va frikativ 
jarangsiz undosh tovushlar artikuiatsiyasini realizatsiya qilishda uzoq 
m uddatli og'izdan nafas olishni shakllantirish.
1-bosqichda 
nutqiy nafas olishni shakllantirish ishlari olib boriladi.
Tayyorlov davrida ushbu ishlar faqatgina og'izd an uzoq nafas olishni 
shakllantirish bilan chegaralanadi.
Diafragm al nafas olish to 'g 'ri nutqning shakllanishi uch un m ahsuldor 
hisoblanadi.
1-bosqich — ta ’lim ning dastlabki davrida logoped kaftini bola belining 
o 'n g yonboshi tepasiga qo'ygan holda fiziologik nafas olishning turini 
aniqlab olishi lozim . Agar bolaning nafas olishi qovurg'adan pastda b o isa ,
123

---

logoped o'zining nafas olishini bolaning nafas olish ritm iga moslashtiradi. 
B uning u chun b o lan in g kaftini o 'z in in g yonboshiga q o ‘ygan h o ld a 
o ‘qituvchi o ‘zining-kafti bilan uning nafas olishini tekshiradi. Bola nafas 
olayotganida logoped qovurg'alarning harakatini his qilgan holda va unga 
taqlid qilgan holda qovurg‘a ostidan nafas olishga o ‘tadi. Og‘iz yopiq 
turgan holda to ‘g‘ri erkin nafas olish y o ig a qo'yilishi bilan og‘izdan va 
burundan nafas olish differensiyasiga o ‘tish m um kin. 0 ‘quvchiga shu 
n a rsa tu s h u n tirilis h i lo z im k i, nafas o lish , c h iq a rish va u la rn in g
q o ‘shilishining h a r xil turlari mavjud: og'iz yopiq b o ‘lganda nafas olish 
va chiqarish b u ru n orqali am alga oshiriladi; og‘iz ochiq b o ig a n d a esa 
nafas olish va chiqarishning h ar xil k o ‘rinishlari am alga oshiriladi. Bolaga 
shu narsalar tushuntirilgandan keyin aniq nafas olish m ashqlarini bajarish 
taklif qilinadi. Ularni bajarishdagi izchillik bolaning daftaridagi 1-jadvalda 
qayd qilinadi.
Nafas olish 
(rasmlar)
Nafas chiqarish 
(rasmlar)
Burun
Burun
Og‘iz
Burun
Burun
Og‘iz
Og‘iz
Og‘iz
U sh b u m a s h g 'u lo tla r d a n k o ‘z la n g a n m a q s a d n a fa s o lish va 
chiqarishning har xil turlarini o ‘rganish jarayonida diafragm al nafas olish 
va m untazam erkin nafas olishni m ustahkam lashdan iborat. B undan 
tashqari, ushbu m ashqlar nutqiy nafas olish ritm ining asoslarini yuzaga 
keltiradi. N afas olishda nutq pauzasi shaklan spontal tarzd a am alga 
oshiriladi, chunki bola nafas chiqarishni amalga oshirishga e ’tib or qaratadi. 
Bu o ‘rinda nafas olishdan nafas chiqarishga o ‘tilayotganda b u ru n yoki 
og‘izning ishtirok etishi nazarda tutiladi.
Bunday m ashqlar davrida bolani og‘iz va halqum b o ‘shlig‘i shilliq 
pardalaridan o ‘tuvchi havo oqim ini his qilishga o ‘rgatib boriladi.
Og'iz orqali nafas chiqarilayotgandagi havo oqimi shu vaqtda og‘izning 
oldiga, kaftga yoki qog‘ozga q o ‘yilgan paxtaning harakati bilan nazorat 
qilinadi.
Bu o ‘rinda biz nafas olishni rivojlantirish b o ‘yicha u yoki bu 
ko‘rinishdagi, logopediya am aliyotida tez-tez q o ‘l!aniladigan m axsus 
m ashqlarni bajarishni (paxtani puflash, rezina o ‘y in cho qlarn i puflab 
shishirish) shart em as deb hisoblaymiz, chunki bunday nafas olishning 
barcha turlari nutqqa aloqador emas.
Bolaning e ’tibori doimiy ravishda nutqiy nafas olishni va nafas olishda 
artikulatsiya organlari holatini to ‘g ‘rilashga qaratiladi. O g‘izdan nafas 
olishni t o ‘g ‘ri tashkillashtirish uchun og‘iz b o ‘shlig‘ida tilning holatini

---

0
‘zgartirish m aqsadga muvofiqdir. N afas olish va chiqarishning turlari 
o ‘rg a n ila y o tg a n d a b o lan in g e ’tib o ri artik u latsiy a organ lari h o la tig a
qaratiladi, ya’ni og‘izdan nafas chiqarishda tilning orqa qism i p astd a 
ushlab turilishi kerak, og‘iz esa esnashdagi singari ochiladi. Bu o ‘rin d a 
tilning ildizi q o'yib yuborilishi lozim . Agar til uchining pastga to m o n
harakati tilning ildizini yetarli darajada pasaytirm asa, vaqtinchalik tilning 
tishlar orasidan chiqarishga yo‘l qo'yiladi yoki tilning ildizi shpatel bilan 
bosiladi (bu holat nisbatan kam q o ila n a d i).
O g'izdan to 'g 'ri nafas chiqarish tilning ildizi (o ‘zagi) tushirilganda u 
yoki bu tovush talaffuzida, keyinchalik esa butun nutqda burun ottenkasini 
b arta raf qiladi.