M. Y. Ayupova

k, g
frikativ tarzda, ulardan 
lab va lab-tishlilari m atn tovushiga yaqin, oldingi lab tovushlari 
n
tovushiga 
o'xshatilib, jaranglashi modifikatsiya qilingan b o ia d i. Ba’zida rinolaliyalar 
nutqidagi artikulemalar norm aga juda yaqin b o ia d i, lekin shunga qaram ay 
ularning talaffuzi eshituvchi tom onidan nuqsonli deb idrok qilinadi, chunki 
nutqiy nafas olish buzilgan b o ia d i, artikulatsiya va tovush efTektiviga 
t a ’sir qiluvchi yuz m uskullarining ortiqcha kuchlanishi paydo b o ia d i.
R in olaliyada to v u sh la r talaffuzi yalpi (to ta l) buzilgan b o i a d i . 
Bemorlarda nuqson mavjudligini mustaqil anglash odatda bo im ayd i yoki 
tanqidiylik ko'zi bilan qarash pasaygan b o iad i. N utqning magnit yozuvlarini 
eshitib chiqish bemorlarni jiddiy logopedik mashg'ulotlarga stimullashtiradi.
Rinolaliyada nutq faoliyati strukturasida fonetiko-fonem atik tizim
nuqsoni buzilishning asosiy, yetakchi zvenosi b o iib hisoblanadi. N utqni 
fonetik jihatdan jihozlashni buzilishi birlam chi hisoblanib, u n utqning 
leksik-gram matik tuzum ining shakllanishiga birm uncha ta ’sir qiladi, lekin 
ch uqur sifat o'zgarishlari odatd a rinolaliyaning boshqa nutq buzilishlari 
bilan birga kelishida kuzatiladi.
Rinolaliyada nutqning t o iiq boim ag anligi bem orning barcha psixik 
funksiyalarining shakllanishiga va birinchi navbatda shaxsning kam ol 
topishiga ta ’sir qiladi. K om m unikatsiya vositasi sifatida nutqning buzilishi 
bem orlarning jam oadagi holatini qiyinlashtiradi. K o 'p inch a jam o a bilan 
ularning m uloqoti bir tom onlam a b o ia d i, aloqa natijasi esa bem orlarga 
katta zarba beradi. B olalarda uyalish, t a ’sirlanuvchanlik, odam larga 
aralashm aslik rivojlanadi.
120

---

N u tq nu qsonini b a rta ra f etish b o 'y ic h a m aqsadga qaratilgan ish 
xarakterning ijobiy sifatlarini qaro r topishiga im kon yaratadi, oliy ruhiy 
funksiyalar rivojlan ishini stim u llash tirad i. A d a b iy o tlard a k eltirilg an
katam istik m a ’lu m o tla r va k u z a tish la rn in g k o 'rsa tish ic h a , rin o lalik
bolalarni ko'pchilik qismi nuqsonini yuqori darajada kom pensatsiya qilish 
va funksiyalarni reabilitatsiya qilishga qo d ir b o'ladilar.
X u lo s a q ilib s h u n i a y tis h k e r a k k i, t u g 'm a y o r iq lik la r b o la
organizm ining shakllanishi va ruhiy jarayonlarning rivojlanishiga t a ’sir 
qiladi va bu t a ’sir salbiy xarakterda bo'ladi. B em orlar nuqsonni (bartaraf) 
k o m p en satsiy a q ilish n in g o 'z ig a xos y o 'lla rin i izlay d ilar, n a tija d a
a rtik u la ts io n a p p a ra t m u s k u lla rin in g n o t o 'g 'r i o 'z a r o b o g 'liq lig i 
shakllanadi. Bu narsa b irlam ch i n u q so n n u tq n i fo n e tik to m o n d a n
jihozlanishining buzilishi sababi hisoblanib, nuqson strukturasida yetakchi 
buzilish sifatida jo y egallaydi. Bu buzilish o 'z in in g ketidan nu tq da va 
bem om ing ruhiy statusida qator ikkilamchi buzilishlarni keltirib chiqaradi.