M. Y. Ayupova

Yopiq rinolaliyada 
olib boriladigan logopedik ishning sam aradorligi 
buru n -h alq u m holatiga, uning funksiyasiga va bolaning yoshiga b o g ‘liq.
Logopedik m ashg‘ulotning boshlang‘ich davrida nafas m ashqlarini 
olib borish tavsiya etiladi. B undan m aqsad og‘iz va b u ru n d a n nafas olish 
nafas chiqarishni differensiatsiya qilishdir. Bu m ashqlar aw al puflashdan 
b o sh la n ib , keyin b u ru n d a n qisqa va c h u q u r n afas c h iq a rish bilan
alm ashtiriladi. Shu bilan birgalikda yum shoq tanglay va h alqum ning orqa 
devor m uskullari harakatini nafas chiqarishni m uvofiqlashtirish ustida 
ish olib boriladi. Bu m ashqlar 
m, n
burun tovushlarining talaffuzini t o ‘g‘ri 
y o ig a q o ‘yish va m ustahkam lashga im kon yaratadi. Y akunlovchi davrda 
unli tovush larn i jaran g d o rlig i va b u ru n tovu sh larig a q a ra m a -q a rsh i 
q o ‘yilgan tovushlar (p, b -m ; t, d-n ) ustida ish olib boriladi.
Ochiq rinolaliya. 
R inolaliyaning ochiq formasiga og‘iz b o 'sh lig'id a 
hosil bo'luvchi tovushlar dim og‘da talaffuz etiladi.
/ va 
и
unli tovushlarida tem b r sezilarli darajada o ‘zgaradi, bu unli 
to v u s h la r a r tik u la ts iy a s id a o g ‘iz b o ‘s h lig ‘ig a h a m m a to v u s h la r
artikulatsiyasiga k o ‘ra tqraygan b o ‘ladi. 
A
unli to v u sh lar talaffuzida 
yuqoridagi holat kam roq uchraydi, chunki bu tovush talaffuzida og‘iz 
b o ‘shlig‘iga kengroq ochiladi.
U nd o sh tovushlar talaffuzida tem br buzilishlari kuzatiladi.
Shovqinli va qorishiq tovushlar talaffuzida xirillagan tovush q o ‘shilib 
keladi. Portlovchi 
p, b, t, к
va 
g
tovushlari noaniq talaffuz qilinadi, 
chunki og‘iz b o ‘shlig‘ida yetarli darajada havo bosim i hosil b o ‘lm aydi, 
natijada burun b o ‘shlig‘i t o ‘liq bekilmaydi.
O ch iq rinolaliyani aniqlash uchun funksional tek sh irish usullari 
mavjud. Eng oddiy tekshirishlardan biri G utsm an usulidir. B unda logoped 
bolaga galm a-gal 
a
va / unli tovushlarni qaytarishni buyuradi va bolaning 
burun yo‘lini bir bekitib, bir ochib turadi. O chiq rinolaliyada bu unli 
tovushlarning jarangdorligida sezilarli darajada farq b o ‘ladi. Ayniqsa, 
a
unlisi b u ru n y o ‘lini bekitib talaffuz q ilin g a n d a n / to v u sh talaffuzi 
e sh itilm a y d i, shu b ila n b irg alik d a lo g o p e d n in g b a rm o q la ri b u ru n
qanotlaridagi kuchli tebranishni sezadi.
113

---

Y ana aniqlash usullaridan biri, bu fonendoskop bilan tekshirishdir. 
B unda tekshiruvchi fonendoskopning b ir u chini o ‘zining qulo g‘iga, 
ikkinchi uchini bolaning burniga tutib turadi. Bola unli tovushlarni, 
ayniqsa