M. Y. Ayupova

У
T .N . Y o ro n so v a (1966) ish larid a k a tta yoshlardagi b e m o rla rd a
uranoplastikadan so 'n g logopedik t a ’sirning differensiyasi o 'tk az ild i. 
Y u m s h o q t a n g l a y n i n g u z u n li g i, h a r a k a t c h a n l i g i va h a l q u m
muskulaturasining rivojlanishiga qarab m uallif bem orlarni 3 guruhga ajratdi 
va ular bilan ishlashning o'ziga xos xususiyatini ko'rsatdi.
N uqsonni b a rta ra f etishning birm uncha sam arali yo'llarini qidirib, 
mutaxassis logopedlar shifokorlar bilan yaqin ham korlikda nuqsonni tahlil 
qilishni yangi usullariga murojaat qildilar. Logoped N .I. Serebrova shifokor 
L.V. D m itreva (1968) bilan ham korlikda rengenografiya m etodini qo'llab, 
uning yordam ida rinolaliklar bilan o'tkaziladigan logopedik korreksion 
ish d inam ikasini k o 'rish va ta n h o logopedik usullar bilang in a nutq 
faoliyatini to 'liq tiklash im koniyatini prognoz qila bildilar. Ushbu usuldan 
foydalanish shuni ko'rsatadiki, logopedik ishning sam aradorligi q ato r 
faktorlarga b o g iiq ekan. U lar quyidagilar: yum shoq tanglay va halqum
orqa devorining harakatchanligi; halqum ning orqa devori va yum shoq 
tanglay orasidagi masofa; halqum ning o 'rta qism ining kengligi.
N utqning ushbu buzilishida bajariladigan logopedik ishlardan biri 
tavsiya qilindi, y a’ni logopedik m ashg'ulotlarda b em o rlar nutq jarayonida 
nafas olish qoidalarini o'rganishadi. M ashg'ulot vaqtida tanglash pardasi 
taranglashadi, shuningdek, pastki jag' ham bir m u nch a pastga tushirilgan 
b o 'lis h i lo z im . U sh b u m e to d ik a t o 'g 'r i n afas o lish va c h iq a rish
ko'nikm alarini o'zlashtirish bilan bir vaqtda ovoz korreksiyasini ham da 
tovushlar artikulatsiyasini ham nazarda tutadi.
N .I. S erebrovaning kuzatishlari ovozni norm al jaran glash i u chu n 
yum shoq tanglayni halqum ning orqa devori bilan to 'liq birikishi zarur 
emasligi haqidagi taxm inni isbotladi.
Agar yum shoq tanglay bilan halqum ning orqa devori o'rtasidagi masofa 
yum shoq tanglay bilan tilning orqa qismi o'rtasidagi m asofadan kam
111

---

bo'lsa, ushbu m ashg'ulotlar davom ida b urun ottenasi bo'lm agan n utqq a 
erishish m um kin. Shunday qilib, rinolaliyada talaffuzdagi kam chiliklarni 
korreksiya qilish amaliyotida rentgenografiya usulini qo'llash m ashg'ulotlar 
boshlanguncha am alga oshiriladigan korreksion m u olajalar natijasini 
oldindan ko'rishga va ishni shu asosda rejalashtirishga im koniyat yaratadi.
R inolaliya haqidagi ta ’lim otning rivojlanish tarixi shuni ko'rsatadiki, 
mutaxassis logopedlar va shifokorlar ochiq rinolaliyada n u tq nuqsonini 
bartaraf etishning m a ’lum bir m etodikalarini tak lif qilib, halqum -tanglay 
halqasini hosil qilish va m ustahkam lashga intilganlar.
R in o la liy a hosil b o iis h g a k o 'ra d islaliy ad an farq q ilad i, y a ’ni 
rin o laliy ad a to v u sh larn i b u ru n -d im o g ' bilan talaffu z qilish hollari 
kuzatiladi.
Rinolaliyada tovushlar artikulatsiyasi, fonatsiya, tovush hosil bo'lish
m exanizm lari jiddiy ravishda norm adan chetga chiqadi.
N orm al fonatsiya bo'lganda kishida burun tovushlaridan tashqari 
nutqdagi ham m a tovushlarni talaffuz qilish vaqtida bu ru n -h alq u m va 
burun bo'shlig'ining bo 'g 'iz va og'iz bo 'sh lig 'id an ajralish ro 'y beradi.
N utq jarayonida yum shoq tanglay uzluksiz ravishda turli balandlikka 
ko'tariladi va tushadi, bu holat tovushlar talaffuziga bog'liqdir. Unli tovushlar 
talaffuzida tanglay-halqum undosh tovushlar talaffuziga nisbatan kam roq 
birlashadi. Tanglay-halqum ning eng kuchsiz birlashishi "v" undosh tovush 
talaffuzida; eng kuchli birlashish