M. Y. Ayupova

rinolaliya. 
R inolaliyaning bu turi b u ru n rezo n an sin in g
patologik kamayganligi holida havoning burundan chiqib ketishi bilan 
izohlanadi, oqibatda barcha nutq tovushlarining artikulatsion va akustik 
tom ondan buzilishi kuzatiladi. Ovoz tem bri aham iyatli darajada o'zgaradi.
Aralash rinolaliyada ham ochiq, ham yopiq rinolaliyaning belgilari 
birga qo'shilgan holda nam oyon b o iad i. Bunda burun yo'li to'silib qolgani 
holda tanglay-halqum pardasida ham o'zgarishlar b o iad i. Burun tovushlari 
yopiq rinolaliyadagi singari, boshqa tovushlar esa ochiq rinolaliyadagi 
kabi talaffuz qilinadi. Aralash rinolaliya ham organik, ham funksional 
xarakterda b o iish i m um kin. Organik xarakterdagi aralash rinolaliyaga 
yumshoq tanglayning kaltaligi yoki falajligi sabab b o isa , funksional aralash 
rinolaliyaga tanglay-halqum yorig'ining funksiyasi o'zgarishi natijasida 
burun y o iin in g to'silib turishi sabab b o iad i.
Davolashdan oldin qaysi bir kam chilik ovoz tem brini k o'pro q buzib, 
m anqalikka ko'proq sabab boiayotganini aniqlash zarur. M asalan, bem or 
burun tovushlari bilan unli tovushlarni boshqa tovushlarga qaraganda 
yanada ko'proq m anqalanib talaffuz qilayotgan b o is a , dem ak, unda yopiq 
rinolaliya ustun b o ia d i va davolash chorasini shunga qarab belgilanadi.
Tug'ma tanglay yoriqliklarida davolovchi va profilaktik yordamni
tashkil etish
T u g 'm a tanglay yoriqlari bolaning um um iy va nutqiy rivojlanishiga 
salbiy ta ’sir qiladi. T u g 'm a tanglay yoriqliklarda tibbiy yordam ni tashkil
116

---

et ishning asosiy vazifasi - tu g 'm a tanglay yoriqliklari b o r bolani aniqlash, 
o 'z vaqtida va ratsional davolashni ta ’m inlash. Buning u ch u n b ir q ato r 
»adbirlar o ‘tkazish kerak. Bu tadbirlarni dispanserizatsiya k o ‘rinishida, 
shifokor-akusher, ped iato r va stom atolog ham korligida o ‘tkazish lozim . 
Bu tad b irlarn i sam aradorligini oshirish u c h u n m ak tab g a ch a tarb iy a 
m uassasalari va m ak tab tibbiyot x o d im lari, shunin gd ek, o 'q itu v c h i- 
pedagoglar h am ham korlikda ish olib borishlari lozim .
K o‘riladigan chora-tadbirlardan biri — bu bolalarni hayotining birinchi 
soatidan boshlaboq ovqatlanishini to ‘g ‘ri tashkil etishdir. Bu bolalarni 
tabiiy yoki m aqsadga muvofiq sun’iy ovqatlantirishni ta ’m inlashga intilish 
lozim. B unda albatta onaning ko'krak sutining aham iyati k a tta ..
T ug‘m a tanglay yoriqliklari bilan tu g ‘ilgan ayrim bolalargina m ustaqil 
ko‘krak sutini em a oladilar. Agarda birinchi ovqatlantirishda bolani qoshiq 
bilan yoki maxsus m oslam a yordam ida ovqatlantirilsa, keyinchalik bolani 
em ishga o ‘rgatish qiyin b o ia d i, bolaning em ishga im koniyati b o ig a n d a
ham. Bu holni bolalarda shartli reflekslarni hosil b o iish i va tu rg ‘unligi 
lezligi bilan tushuntirish m um kin (N .I. Krasnogorskiy).
A.A. Lim berg bolalar hayotining ilk soatidan boshlab, ularni tabiiy 
ovqatlantirish u ch u n m oslam alardan foydalanishni tak lif etadi.
Q adim dan tanglay yoriqliklari bilan tu g ilg a n bolalarni ovqatlantirishda 
o b tu r a t o r la r d a n ( P .S . P e r g a m e n t, S a v e n e r o - R o s s e ln i va h .k .)
foydalanilgan. Bu m oslam a ko ‘p hollarda fabrikalar to m o n id an ishlab 
cliiqiladi va omm aviy am aliyotda juda tanqis hisoblanadi. Bunday hollarda 
q o i ostidagi jihozlardan foydalanib yasalgan m oslam alar ju d a qim m atli 
iiisoblanadi.
A l b a t t a ,
b o l a l a r n i
b u n d a y
m o s l a m a l a r
y o r d a m i d a
ovqatlantirilayotganda q a t’iylik talab qilinadi va bolani qayta vaznini 
aniqlash bilan nazorat qilib turiladi. Bu urinishlar kor qilm aganda, oxir- 
oqibatda bolani yoriqlikni berkitib turuvchi obtu rato r singari keng rezinali 
so‘rg‘ichdan foydalanish m um kin.
O vqatlantirish vaqtida sutning b u ru n b o ‘shlig‘iga o ‘tib ketm asligi 
uchun, bolani gorizontal holatda em as, balki orqa to m o ng a engashtirib 
ovqatlantirish kerak. Konsultatsiyalarda ovqatlantirishning turli usullari 
lasvirlangan plakatlardan foydalanish m aqsadga muvofiqdir.
Asosiy vazifalardan yana biri — tug‘m a tanglay yoriqliklari bilan tugilgan 
bolalarda ko‘p uchraydigan nafas olish akti buzilishlari bilan bo g iiq b o ig a n
kasalliklami aniqlash va oldini olish. K o'pchilik onalar farzandlarida yuqori 
nafas y o ilari va o ‘pkalam ing tez-tez kasallanishlari oqibatida, o 'z bolalarini 
loza havoga olib chiqm ay qo'yadilar. Bu esa g o ‘dakning kun tartibi 
buzilishiga olib keladi. Tekshirishlarning ko'rsatishicha, bunday bolalarni 
sayrga olib chiqqanda 1—2 qavatli marli bilan o g iz va burun y oilari to'silsa, 
uafas olinayotgan havoni tozalaydi, ilitadi, shuningdek, bolaning o g iz
bo‘shlig‘ini notanish odam lar nigohidan to ‘sadi.
117

---

Bola tu g ‘ru q x o n a d an bevosita b o la la r p oliklin ik asin in g m axsus 
nazoratiga olinadi.
Bu yerda keyinchalik ratsional ovqatlantirish, k o ‘krak suti bilan 
ta ’minlashni tashkil etish ishlari davom ettiriladi. Bundan tashqari uchastka 
pediatri va patronaj ham shirasining maxsus nazorati ostida bolalarning 
kun tartibi boshqarilib turiladi. Q at’iy tartibdagi otoloringolog maslahatlari 
eshituv apparati va yuqori nafas y o ila ri kasalliklarining oldini olish va 
o ‘z vaqtida davolash uchun ju d a m uhim dir.
Lab va tanglay yoriqliklarida davolovchi va profilaktik yordam ni tashkil 
etish m uam m osi chet el adabiyotlarida ham ko‘p tahlil etilgan. A ndersen 
(1946) bergan m a iu m o tig a ko ‘ra, D aniyada bunday yordam ni tashkil 
etish 1933-yildan boshlab m arkazlashtirilgan. Shifokorlar lab va tanglay 
nuqsonlari bilan tu g ilg a n bolalarni ro ‘yxatdan o ‘tkazishlari shart b o iib , 
keyinchalik bu bolalarni Kopengagendagi nutq kam chiliklari institutiga 
yubo rg anlar. M ax su slash tirilg an sta ts io n a r yoki m axsus o rto p e d ik
b o iim la rg a biriktirilganlar. M ana shu in stitu tlarn in g o 'z id a n u tq q a 
o ‘rgatish ishlari ham olib borilgan.
Skandinaviyalik m am lakatlartajribasini angliyalik m uallif Oldfild ham
q o ilab -q u w a tla y d i. U keltirgan m aiu m o tla rg a ko‘ra, Angliyada 60. 000 
ga yaqin aholi lab va tanglay nuqsonliklariga ega. Oldflldning fikricha, 
lab va tanglay nuqsonliklariga ega har bir kishi tu g ilish i bilan ro‘yxatdan 
o ‘tkazilishi kerak. Bu esa o ‘z navbatida ularni ratsional va o ‘z vaqtida 
davolash, nutqni tiklash ishlarining sam aradorligini oshiradi.
Kouzin m aiu m o tig a ko‘ra, Lankestrning Pensilvaniya shtatida tanglay 
yoriqliklarini davolash u chun maxsus klinikada xirurg, sto m ato lo g , 
ortodontist, logoped va psixiatorlarning kom pleks ish tartiblari ishlab 
chiqilgan.
M a rg a re t U o rr e n k e ltirilg a n m a i u m o tl a r g a k o ‘ra , S h im o liy
A m erikaning 25 ta shtatida lab va tanglay yoriqliklari bilan tu g ilg a n
bolalar bilan shug‘ullanuvchi maxsus jam o alar tuzilgan.
Chexoslavakiyalik Sovak lab va tanglay yoriqliklariga ega bolalarni 
maxsus hisobga olish kerak degan tak lif kiritadilar.
R inolaliyada nuqsonni korreksiya qilish tibbiy va ruhiy-pedagogik 
vositalar yordam ida am alga oshiriladi. O datda, davolashning xirurgik 
m e to d la ri q o i l a n a d i . R adikal u rn o p la s tik a n in g m aq sad i ta n g la y
yoriqliklarini bartaraf etish (fissurorafiya), yum shoq tanglayni uzaytirish 
( r e tro tra n p o z its iy a ) , h a lq u m aylan asi o ‘rn in i q ism in i to ra y tiris h
(m e z a fa rin g k o n s tr in s iy a ). X iru rg ik a ra la s h u v b irin c h i n a v b a td a
ovqatlanishni yaxshilash va bolani norm al nafas olishini tiklash uchun 
z aru rd ir. U ra n o p la stik a m u h latlari haqidagi m asala ox irig ach a hal 
qilinm agan m asalalardandir. K o'pchilik m ualliflar operatsiya u ch u n
maktabgacha tarbiya yoshi juda qulay deb hisoblaydilar. M aktabda o'qitish 
davrigacha logopedning yordami bilan bolada to 'g 'ri nutq shakllantiriladi.
118

---

Lekin, 5 — 6 yoshlarda ko'pincha bolaning jism oniy rivojlanishi va som atik 
holati yaxshi emasligi uranoplastika qilishni kechiktiradi.
Lab operatsiyasi (xeyloplastika) birm uncha yengil bo'lib, uni ham m a 
joyda qilish m um kin, bola hayotining dastlabki 2 - 3 kunlarida am alga 
oshiriladi (L.Ye. Frolova). Bu esa bolaning rivojlanishini yaxshilaydi, 
uning tashqi ko'rinishini norm allashtiradi. B a’zan xeyloplastika bola biroz 
kuchga kirgan va yangi hayotiy sharoitga moslashilgandan so'ng dastlabki 
6-oydan so'ng qilinadi.
Logopedik am aliyotda yaxshi qilingan uranoplastika katta ahamiyatga 
egadir. Agar tanglay yetarli darajada pastga tushgan bo'lsa, ortrqcha 
tarangliklar bo'lm asa, tanglay pardasining harakatchanligi yaxshi bo'lsa, 
logopedik ish sam aradorligi aham iyatli darajada ko'tariladi.
Ba’zi bir alohida hollarda bolalar operatsiya qilinmay, ulatga yoriqlikni 
bekituvchi plastin obturtordan foydalanish tavsiya qilinadi.
Agar obturatorlar birinchi so 'zlar paydo bo'lishiga qadar q o ilan ilsa 
(1—2 yoshda) faol nutqning rivojlanishi b irm un cha yaxshi sharoitda 
kech ad i, lekin b u tu n lay m an q alan ish b a rta ra f qilinadi deb kafolat 
berilm aydi. B irm uncha kechikib qo'yilgan o b turato rlar hech qanday 
aham iyatga ega bo'lm aydi.
Afsuski, obturatorlarning uzoq qo'llanilishi bir qancha salbiy natijalarga 
ham olib keladi. U larda shilliq m odda to'planishi yuz beradi, harakat 
vaqtida obturatorlar yoriqlikni kengaytirishi m um kin va boshqalar.
S u b m u k o z yoriqliklari m av ju d lig id a o p e ra ts iy a la r q ilin m ay d i. 
B em o rlarn in g k o 'p c h ilik qism i (70% gacha) m ustaqil rivojida o 'z
nuqsonlarini kompensatsiya qiladilar va ularning nutqi norm al rivojlanadi.
T u g 'm a subm ukoz yoriqliklarining 30% ida rinolaliya nam oyon 
b o 'la d i. K o 'p in c h a bu som atik zaiflashgan yoki ruhiy rivojlanishi 
sustlashgan bolalardir. U lar o'ziga xos yondashuvni va jism oniy, ruhiy 
im koniyatlarni hisobga olinishi talab qilinadi. K o'p yillik am aliyotning 
ko'rsatishicha, bunda nutq korreksiyasi uchun operatsiya o'tkazish shart 
em as.
Ideal ravishda qilingan operatsiya ham logopedik m ashg'uiotlarsiz 
rinolaliyada normal nutqni vujudga keltirmaydi. Chunki, bola artikulatsion 
harakatlarning odatdagi holatlari qo'llanilishini davom ettiraveradi.
R in o la liy a d a n u q s o n n i k o rr e k s iy a la s h im k o n iy a ti ja r r o h lik
davolashning vaqti va sifati, shaxs rivojlanishining xususiyatlari, nuqsonni 
og'irlik darajasi va ta ’sir etish m etodikasining to 'g 'ri tanlanganligi bilan 
belgilanadi.