M. Y. Ayupova

Duduqlanishni bartaraf etishga atroflicha yondashish
D udu qlanishni b a rta ra f etishga zam onaviy y ond ashishn in g q aro r 
topishidan oldin nuqsonni yo'qotishdagi turli usul va sistem alam i bo'yicha 
izlanish yuzasidan ish lar olib borildi. D u d u q lan ish n i b a r ta ra f etish 
m etodikalarining ko'pligi va yetarli darajada sam arali em asligi uning 
k o ‘rin ish la rin iig m u ra k k a b lig i va u n in g ta b ia ti h a q id a g i b ilim la r 
darajasining yetarli emasligi bilan tushuntiriladi.
D uduqlanishni b a rta ra f etishning am aldagi usullari, vositalari va 
rnetodlarini o ‘rganishda ularning duduqlanuvchiga tak lif etilgan t a ’sir 
vositalari (tibbiy yoki pedagogik) xususiyatlarini h am k o ‘rib chiqish 
m aq sad g a m u v o fiq d ir. B irin c h i h o la td a — bu d a v o la sh ta d b irla ri 
(terapevtik, jarrohlik, ortopedik, psixo-terapevtik), ikkinchisida pedagogik 
(didaktik) tad b irlar va uchinchisida - du duqlanuvchiga davolash va 
pedagogik jarayonlarni turli holatda q o ‘shib olib borgan holda t a ’sir etish.
D uduqlanishni b a rta ra f etishning terapevtik vositalari turlich a daraja 
va shakllarda, qadim dan boshlab (G ippo krat, A ristotel, Sels, G alen , Ibn 
Sino, Merkuriales, Klenke, Lixtinger va boshq.) barcha davrlarda q o ‘llanib 
k e lin g a n . T e ra p e v tik v o s ita la r d u d u q la n is h n i d a v o la sh d a y a g o n a
hisoblanm ay, balki uni m a ’lum darajada to 'ld irib kelgan.
D uduqlanishni davolashning jarrohlik m etodi eram izning I asridan 
XIX asr o'rtalariga qadar, to uning besam araliligi va xavfliligi haqidagi 
fikrlar tasdiqlanguncha (Antill, B onne, Diffenbax, D ionis, Peti, Fabritsiy, 
E ginskiy va b o sh q ad a r) q o ‘llan g an . U d u d u q la n ish n i artik u latsiy a 
a ’z o la r in in g p a to lo g ik tu z ilis h i yoki til m u s k u lla rin in g n o to 'k is
innervatsiyasi sifatida tushunilishi natijasida vujudga kelgan.
M exanik m oslam alarni ortopedik m aqsadlarda qo'llash D em osfenga 
borib taqaladi, u o 'zin in g duduqlanishini davolash uchun g'ayrioddiy 
predm etlarni (dengiz toshchalarini) nutq m ashg'ulotlari paytida til ostida 
saq lag a n va bu yaxshi sa m a ra b erg an . K e y in c h a lik m u ta x a ssisla r 
d u d u q la n is h n i d avolash p a y tid a tu rli xil m ex an ik m o s la m a la rd a n
foydalanishgan. M asalan, In ta r - til vilkasini, K olom ba — til qisqichi va 
lab kashagini, Ervedi-Sheguan — ikkala tish qatori uchun koplam ani, 
K lenke-til ostiga quyiladigan yoy shaklidagi yog'och plastinkani, M erkel
— pastki tishlarga qo'yiladigan kit m o'ylabidan tayyorlangan skobani 
qo'llashgan va hokazo. O rtopedik vositalar duduqlanishni davolashda 
yordam chi aham iyatga ega bo'lgan.
P sixoterapevtik ta ’sirlar. D uduqlanishga nevrotik zaiflashuv sifatidagi 
qarashlarning paydo bo'lishi bilan ayrim m ualliflar uni psixoterapevtik 
ta ’sir orqali b artaraf qilishga birinchi darajali aham iyat bera boshladilar 
(B ertran, L ubm ann, L aguzen, M erkel, N etkachyov, Freshels, Shultess 
va boshq.). Ruhiy yo'nalish tarafdorlari duduqlanish zam irida birinchi 
galda ruhiy xastalikni ko'rdilar, shu sabab duduqlanuvchiga ta ’sir ko'rsatish
343

---

vositalarini tanlashda bu vositalarning uning ruhiyatiga qanday t a ’sir 
qilishini hisobga oldilar.