M. Y. Ayupova

Lug‘at bilan 
ishlash asosiy o'rinni egallaydi: lug'atni kengaytirib borish, 
so'zlarni m azm unini aniqlashtirish, passiv lug'at boyligini faollashtirish. 
Logopedning o'zini nutqiga alohida talab qo'yiladi: savollar aniq bo'lishi, 
nutq har xil variantda. qisqa, aniq jum lalardan tashkil topishi, ertak so'zlash 
ko'rgazm ali bo'lishi, shoshilm agan suratda bo'lishi talab qilinadi.
Ikkinchi chorakdagi korreksion vazifalar mustaqil nutqdan foydalanish 
ko'nikm alarini m ustahkam lash, asta-sekin m ustaqil nu tqn in g sodda 
ko'rinishlarini egallashi, logopedning savoli yordam ida va savolsiz ham 
hikoya to'zishga o'rgatishdan iborat. Jum la tuzish ustida ishlash m uhim
o 'rin egallaydi: oddiy, keng tarqalgan jum lalar tuzish, ularni gram m atik 
joylashtirish, m urakkab gap tuzish, m azm unini so'zlab berishga o'tish. 
Dasturdagi materialni o'rganishdagi ketm a-ketlik o'zgaradi. Agar birinchi 
chorakda bolalar ham m a m ashg'ulotlarda bir predm et bilan tanishgan 
bo'lsalar, ikkinchi chorakda esa predm etlar takrorlanm aydi, mavzu va 
topshiriqdagi umumiylik belgisi bo'yicha yaqin obyektlar tanlangan bo'ladi.
U chinchi chorakdagi korreksion vazifalar oldin o'zlashtirilgan nutq 
shakllaridan foydalanish ko'nikm alarini m ustahkam lash va mustaqil m atn 
bo'yicha nutqiy so'zlashni egallashdan iborat. S o'z tuzishga anchagina 
o 'rin beriladi: so'z ko'rgazm ali vositalarga qarab, logopedning savollari 
bo'yicha va mustaqil tuzilishi mumkin. Uchinchi chorakda dasturni oldingi 
bosqichlarga xos bo'lgan asta-sekinlik bilan o'rganish zarurati yo'qolib 
boradi va m ashg'ulotlar om m aviy b olalar bog 'ch alarid agi darajasiga 
yaqinlashib boradi.
T o 'rtin ch i chorakdagi korreksion vazifalar turli m urakkablikdagi 
m u staq il n u tq d a n fo y d a la n ish k o 'n ik m a la r in i m u s ta h k a m la s h g a
yo'naltirilgan. Ijodiy so'zlash ustida ish olib borish katta o 'rin egallaydi. 
S hun ing bilan bir q ato rd a oldingi b o sq ich lard a b o sh lan gan lu g 'at
364

---

jam g'arish davom etadi. Jum lalar tuzish takom illashtirilib boriladi. Bolalar 
o ‘z nutqida logoped savollariga, m ustaqil kuzatishlariga tayanadi, o ‘z 
fik rlarini bayon qiladi, xulosalar qiladi. K o 'rg azm ali qurol deyarli 
q o 'lla n m a y d i. L o g o p e d n in g sa v o lla ri b o la la r o 'z i o 'y la b to p g a n , 
kutilayotgan ish jarayoniga taalluqli bo'ladi. K am chilikni tuzatish o'qitish, 
berilayotgan sujet-m azm unining m antiqiy ketm a-ketligiga rioya qilish, 
tushuntirishlar, aniqlashtirishlarni berishni bilishga yo'naltirilgandir.
N.A. Cheveleva va S.A. M ironovalarning duduqlanuvchi bolalarni 
nutqini qayta tarbiyalash m etodikalarini sodda vaziyatli nutq shaklidan 
mustaqil nutqqa o'tish orqali erkin nutqqa erishishga asoslangan. Faqatgina 
N.A. Cheveleva bu ishni qo'l m ehnati jarayonida am alga oshirishni taklif 
etsa, S.A .M ironova esa bolalar bog'chasi dasturining turli bo'lim larini 
o 'tish jarayonida amalga oshiradi. U m um an, duduqlanadigan bolalar 
bilan kam chiliklarni tuzatish (korreksion) va tarbiyaviy ish olib borish 
vazifalarini birlashtirish tizimini zarurligi to 'g 'ri deb hisoblasa bo'ladi va 
uni logopedik am aliyotda qo'llash zaru r deb hisoblanadi.
V.I. Seliverstov metodikasi esa ko'proq tabobat muassasalarida bolalar 
bilan ish olib borishga m o'ljallangan (ambulatoriya va statsionar sharoitda). 
M uallif tom onidan taklif etilgan bolalar bilan ketm a-ket murakkablashib 
boruvchi logopedik m ash g 'u lo tlar sxem asi uch bosqichga b o'lin adi: 
tayyorlov, m ashq qilish va m ustahkam lash bosqichlari.
Bu davrlar jarayonida nutqiy m ash q lar bir to m o n d a n , m ustaqil 
n u tq n in g darajasi uning b a la n d -p a stlig i, ritm ik lig i, tu zilish ig ach a 
m urakkablashtirilsa, ikkinchi to m o n d an turli m urakkablikdagi nutqiy 
vaziyatlar: ijtimoiy qurshovi, bola faoliyati turlarigacha murakkablashtirilib 
boriladi.
Logopedik m ashg'ulotlarning majburiy sharti bo'lib, ularning "Bolalar 
bog'chasida bolalarni tarbiyalash va o'qitish dasturi'ning ham m a bo'limlari 
bilan bog'lab olib borish hisoblanadi va eng avvalo, m aktabgacha bolalar 
faoliyatining asosiy turi hisoblangan o 'y in bilan bog'lash zarur.
T a rb iy a va o 'q itis h n in g ta b a q a la s h tirilg a n p six o lo -p e d a g o g ik
m etodning ahamiyati G.A.Volkova m etodikasida yoritib berilgan.
2—7 yoshdagi duduqlanuvchi bolalar bilan kom pleks ish olib borish 
tizim i quyidagi bo'lim lardan tashkil topadi:
1. O 'yin faoliyati tizimi.
2. Logoritmik m ashg'ulotlar.
3. Tarbiyaviy m ashg'ulotlar.
4. Bolalarning m ikroijtim oiy m uhitiga t a ’sir etish.
Logopedik m ashg'ulotning m azm unini tashkil etadigan, o'yin tizimi 
o'zig a quyidagi o'yin turlarini kiritadi: didaktik, ashula bilan o'yin, 
h a r a k a tli, q o id a li o 'y i n l a r , s h e ’r va p r o z a ik m a tn la r a so s id a
dram m atizatsiyalashtirilgan o 'y in , stol tennisi o 'y in i, barm oq teatri, 
logoped m aslahati bilan va bolalar o 'z i o'ylab topgan ijodiy o'yinlar.
365

---

M ash g 'u lo tlard a b o lalar bilan birinchi nav batd a o 'y in faoliyatining 
tamoyiliga tayaniladi.
U shbu m etodika quyidagi b osq ich larg a b o 'lin a d i: bo la n u tq in i 
tekshirish, nutqini cheklab qo'yish, logoped bilan birgalikdagi va aks 
ettirilgan nutq, savol-javob nutqi, turli vaziyatlarda bolalarning mustaqil 
m uloqoti. H ar bir m ashg'ulot bog'cha dasturi m ateriallarini inobatga 
olgan holda, korreksion, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi m aqsadlarni am alga 
oshirishni hisobga olgan holda tuziladi.
O 'yin faoliyati m etodikasi shaxs xususiyatlarini shakllantirishga va 
uning asosida nuqsonni b arta raf etishga yo'naltirilgan.
D uduq lan u v ch i b o la la r b ilan olib b o rilad ig an logopedik ish lar 
am aliyotida o'yin va o'yin usullari logopedik ta ’sirning bosqichlariga 
k o 'ra bolada toliqish holatlarini oldini olish m aqsadida foydalaniladi.
4 yoshdan 7 yoshgacha duduqlanuvchi bolalar bilan ish olib borishda 
kam chiliklarni tuzatishga qaratilgan logopedik ta ’sir yetakchi aham iyat 
kasb etadi, chunki yakka holda rivojlanish jarayonida shakllangan shaxsiy 
xususiyatlar duduqlanuvchining nutq faoliyati xarakteriga ta ’sir qiladi va 
defekt tarkibini aniqlab beradi.
O 'yin faoliyati m etodi shaxsni tarbiyalashga yo'naltirilgan bo'lib uni 
asosida esa kam chilikni (defekt) bartaraf qilishga qaratilgan.
Shunday qilib, m aktabgacha yoshdagi bolalarni duduqlanishni bartaraf 
qilish bo'yicha logopedik ishlarni takomillashtirish XX asrning 80-yillarida 
tu r li u s lu b iy i s h l a n m a l a r y a r a ti lis h g a o lib k e ld i. L o g o p e d ik
m ashg'ulotlardagi nutq bo 'y ich a m ateriallar bosqichm a-bosqich nutq 
tarbiyasi sharoitida bolalar tom onidan o'zlashtiriladi. S o'zni birgalikda 
q ay tarish d a n to ta n is h ra sm larn i tu s h u n tiris h d a m ustaqil s o 'z la b
berishgacha, tinglagan katta bo'lm agan ertakni qayta so'zlab berish, sh e’r 
aytib berish, tanish rasm ga qarab savollarga javob berish, bola hayotining 
ayrim lavhalarini m ustaqil so'zlab berish, bayram lar haqida so'zlash va 
boshqalar; nutqni bosqichm a-bosqich tarbiyalash sharoitida sukut saqlash 
(gapirmaslik) tartibidan o 'y in faoliyati yordam ida ijodiy so'zlab berish, 2 
yoshdan 7 yoshgacha bolalar bilan ishda tabaqalashtirishdan foydalanish, 
q o'l faoliyati yordam ida m ustaqil nutqni tarbiyalash asosida logopedik 
ishlar amalga oshiriladi.
Albatta, amaliy faoliyatda logoped logopedik m ashg'ulotlarni tuzishga 
ijodiy yondoshishga haqli va majbur. U duduqlanuvchi bolalar kontingenti, 
ularning individual-psixologik xususiyatlariga muvofiq m a’lum m etodlarni 
q o 'lla sh i m um kin. Y u q o rid a qayd etilg an m ak tab g a ch a yoshdagi 
duduqlanuvchi bolalarga logopedik t a ’sir qilish m etod lari "B olalar 
bog'chasida bolalarni tarbiyalash va o'qitish dasturi"ga muvofiq ishlab 
chiqilgan. Chunki, bu dastur om m aviy bolalar bog'chalari tarkibidagi 
nutq guruhlari uchun ham majburiy hujjat hisoblanadi.
M etodikalar logopedik ishlarni tashkil qilishni "Bolalar bog'chasida
366

---

bolalar tarbiyasi dasturi" doirasid a am alga oshirishga y o 'n a ltirilg an . 
C hunki, duduqlanuvchi bolalar oxir-oqibatda dasturda belgilangan to ‘g ‘ri 
n u tq va b ilim lar k o 'n ik m a la rin i o 'z la sh tirib olib kelgusida n o rm al 
gapiradigan tengdoshlari bilan bir sharoitda o'qiy d ilarv a tarbiyalanadilar. 
N utqni buzilishi va unga bog'Iiq bo'lgan bolalar axloqidagi o'zgarishlariga 
qarata yo'naltirilgan logopedik t a ’sir duduqlanuvchi bolalarni to 'g 'ri 
gapiruvchi tengdoshlari va kattalar orasida ijtimoiy jihatdan moslashuviga 
yordam beradi.
O 'zbekiston Respublikasida m ustaqillik qo'lga kiritilgandan keyin 
olim lar va m utaxassislar yuqorida ko'rsatilgan m etodikalarni yanada 
takom illashtirishga va m illiy xususiyatlarni hisobga olgan holda bu 
m u am m o n in g y ec h im in i to p ish g a h arak at qilm o q d alar. Ju m la d a n , 
prof.L .R .M o'm inova, ilm iy-pedagogik faoliyatida duduqlanuvchi bolalar 
bilan logopedik ish olib borish m etodini respublikam iz xususiyatidan 
kelib chiqqan holda ishlanm alarni tavsiya qilgan. B ular hozirda am aliy 
faoliyatda foydalanilm oqda.