M. Y. Ayupova

Duduqlanuvchi o ‘smir va kattalar bilan olib boriladigan logopedik
ishlar tizimi
Ko‘p hollarda o'sm ir va kattalarda uchraydigan duduqlanish holatlari 
bolalik davrida yuzaga kelgan uzoq davom etgan jarayon oqibatidir. Bu 
yosh davrida nutq nuqsoni yaqqol namoyon bo'ladi va turg'undir, shuningdek, 
shaxs shakllanishiga salbiy ta ’sir ko'rsatgani uchun bartaraf etish ishlarini 
qiyinlashtiradi. Davolov-pedagogik ta ’sirni asosini quyidagilar tashkil etadi:
1. 
Tibbiy va pedagogik usullardan m ujassam holda foydalanish. 
M asalan: psixoterapevtik m etodika-autogen m ashq o 'z ichiga logopedik, 
nutqiy m aterialni qam rab oladi; o 'z navbatida individual logopedik 
m ashg'ulotlarida funksional m ashqlarning psixoterapevtik m etodlaridan 
keng foydalaniladi va hokazo.
2. 
O 's m ir va k attalard a d u d u q lan ish n in g klinik k o 'rin ish in in g
murakkabligi birinchi navbatda duduqlanishni tibbiy tadbirlar m ajmuasi 
yordam ida b arta raf etiladir. Bu o 'z navbatida duduqlanuvchilar bilan 
olib boriladigan logopedik ishlarning roli, joyi va o'ziga xos xususiyatiga 
t a ’sir etadi. Shuning uchun hozirgi paytda k o 'p hollarda logoterapiya 
logopsixoterapiyadan keng foydanilm oqda.
3. N utqiy m aterialni tanlashda asta-sekin oddiydan m urakkabga o'tish 
y o 'li bilan y u k lam alarn in g barch a tu rlari (lo g o p ed p six o teretsev tik , 
logoritm ik) ketm a-ketlik asosida o'sib borishi lozim . H ar bir bosqich 
duduqlanuvchilar uchun m a’lum bir muvaffaqiyatga erishishlari uchun 
imkon yaratishi kerak.
4. D a v o lo v c h i t a ’s irla rn i in d iv id u a lla s h tir is h va n a z o lo g ik
differensiyalash.
D u d u q la n u v c h i o 's m ir va k a tta la rg a m axsus y o rd a m b iz n in g
m am lakatim izda sog'liqni saqlash tizim ida ko'rsatiladi: psixonevrologik 
dispanserlar, shifoxonalar.
Duduqlanuvchi o 'sm irlar va kattalar bilan olib boriladigan logopedik 
ishlarning o'ziga xos xususiyatlari quyidagi mualliflar tom onidan yoritilgan: 
N.Yu. Abedeva, L.Z. Andronova, A.Ya. Yevgenova, M .N . Kiseleva, 
A.I. Lubenskaya, M .I. Merlis, Yu.B. Nekrasova, N .F . Sinitsina, M.V. 
Smirnova, M.Ye. Xvatsev, A .G . Shem bel, V.M. Shklovskiy va h.k.
S.S. 
Lyapidevskiy rahbarligi ostida bir qator olim lar tom o nid an ishlab 
chiqilgan o'sm irlarda tibbiy statsionar sharoitida duduqlanishni b arta raf 
etishning 6 bosqichini ajratib ko'rsatadilar:
1
) tayyorlov (2—3 kun);
2
) tashkiliy (tashkiliy konferensiya, psixoperapiya rejasida m axsus 
yo'llanm alar);
3) nutqni m aksim al darajada cheklash (10—14 kun);

---

4) nutqiy m alakalarni qayta qurishni faollashtirish (3—5 hafta);
5) t o ‘g‘ri nutqiy m alakalarni m ustahkam lash (3—5 hafta);
6
) yakunlovchi bosqich (yakunlovchi konferensiya, maxsus tavsiyalar).
D uduqlanuvchilar bilan olib boriladigan m ashg'ulotlar asosiy tashqiliy
bosqichdan boshlab olib boriladi. N utqni m aksim al darajada cheklash 
bosqichida bolalar 3 - 5 kun davom ida u m u m an gapirm asliklari, qolgan 
7—9 k un nisbatan tinchlik tartib ig a rioya qilishlari kerak. Logoped 
rahbarligi ostida ular logoped bilan birgalikdagi nutq, yarim aks ettirilgan 
va aks e ttirilg a n n u tq n i e g a lla y d ila r. S o 'n g r a k u n d a lik h a y o td a
foydalaniladigan kichik jum lalarni egallaydilar. Shuningdek, bu bosqichda 
nafas va artikulatsiya m ashqlari olib boriladi.
N utqni faol qayta qurish bosqichida nutqiy tartibga rioya qiladilar. 
Bunda dialog, m avzuga oid suhbat, kichik bo'lgan m ustaqil hikoyalar 
tuzishga o'rgatiladi. N utqiy am aliyot davom ida duduqlanuvchilar turli 
vaziyatda egallangan nutqiy m alakalarni m ustahkam lab beradilar.
Yakunlovchi bosqichda o'sm irlar auditoriya savollariga javob beradilar, 
badiiy a d a b iy o td a n n a m u n a la r k eltirad ilar, kichik sahn a k o 'rin ish i 
ko'rsatadilar, m a ’ruzalar o'qiydilar.
K atta yoshdagi duduqlanuvchilar bilan olib boriladigan logopedik 
ishlar poliklinika sharoitida 3 davrga bo'linadi.
Birinchi davr (14 m ashg'ulot) — artikulatsiya va nafas mashqlari: 
sanoq va jum lali jism oniy tarbiya; savol-javob; m urakkab bo'lm ag an 
axborot; kichik sh e’rni yod olish.
Ikkinchi bosqich (12 m ashg'ulot) — nutqiy m ashqlar; o'qish; bayon 
y o zish ; m av zu g a oid hik o y a to 'z is h ; n u tq iy m u lo q o t a m a liy o ti; 
m ashg'ulotlarni birlashtirish.
U chinchi bosqch (12 m ash g 'u lo t) — d u d u q lan uv chilarg a kichik 
m a ’r u z a la r o 'q is h , b ad iiy m a te ria l b ila n ish la sh tav siy a e tila d i; 
e k s k u r s i y a la r ; s a h n a a s a ri q o 'y i s h ; n u tq i y m a s h q s i f a t i d a
davolanuvchilarning hisoboti.
I.Yu. Abeleva, L.P. G olubeva, A.Ya. Yeveneva, N .F . Sinitsina, M.V. 
Sm irnovalar tak lif etgan metodiga ko'ra, m ualliflar m ashg'ulotlarni nafas, 
ovoz va artikulatsion m ashqlaridan boshlashni ijobiy deb hisoblaydilar.
K eyinchalik ishni quyidagicha olib boriladi: tovushlar ustida ishlash; 
s o 'z la r ichida unli tovush o 'rn in i aniqlash; ikki, uch nafas pauzali 
jum lalarni talaffuz etish. M ashg'ulotlar sekin-asta m urakkablashtirilib 
boriladi. S o'ng tovushlar qo'shiq kuylash, she’r aytish; o'qish, m atn yod 
o lis h , o 'q ib b e r ilg a n m a tn n i q a y ta h ik o y a q ilish y o 'lla ri b ila n
m ustahkam lanadi. S hundan so'ng, og'zaki nutqning am aliyotiga o'tiladi 
(dialog, nutqiy o 'y in , telefondan suhbatlashish).
D uduqlanuvchilarni psixologik xususiyatlarini o'rganishga qiziqishni 
o'sib borishi, keyingi yillarda psixoterapevtik ta ’sirning zarurligi nisbatan 
asoslandi va am aliyotda qo'llanm oqda.
371

---

V.M . Shkolovskiy ishlab chiqqan duduqlanishni davolash kursining 
kom pleks sistemasi (2,5 —3 oy) besh bosqichdan iborat: tayyorgarlik 
(d ia g n o s tik ); sh a x sn i p a to lo g ik n u tq k o 'n ik m a la r i va b u z ilg a n
m unosabatlarini qayta t o ‘zish; erishilgan natijalarni m ustahkam lash; 
dispanserlashtirish va profilaktika; sanatoriya kurort yo‘li bilan davolash.
T a y y o rg a rlik ( d ia g n o s tik ) b o s q ic h id a (1 0 —15 k u n ) k a s a ln i 
nevropatolog, defektolog va psixoterapevtlar to m o n id a n o'rganiladi: 
anam nestik va klinik m a’lum otlar o ‘rganiladi; psixoterapevtik va logopedik 
tadbirlar, dori-darm on bilan davolash belgilab olinadi.
N u tq ko'nikm alarini patologik va shaxs m unosabatlarini qayta qurish 
davrida (1 oydan 1,5 gacha) nafas olish yo'llari tovush funksiyalarini 
n o rm a lla sh tiris h va n u tq e ta lo n la rin i ish lab ch iq ish d a lo g o p ed ik
m ashg'ulotlar olib boriladi. Shu bilan birga autogen mashqi va ratsional 
psixoterapiya olib borish boshlanadi. S o 'n gra (15—20 kundan so'ng) 
uyqusizlik davrida ta ’sir qilish seansi boshlanadi. Seans tugagach, aktiv 
ravishda logopedik ish olib boriladi. Erishilgan natijalar gipnoterapiya, 
o 'z -o 'z ig a t a ’sir qilish va ratsio n al p six o terap iy a seansi d av o m id a 
m ustahkam lanadi.
N utq malakalari avtom atlashtiriladi, n utq jarayonida uchraydigan 
xatoliklarni bartaraf etishda duduqlarga turli xil harakatlar o'rgatiladi, 
bir qator unli tovushlarni talaffuz etish mashq qilinadi. N utq to 'la ravishda 
norm al holatga kelm agan taqdirda bir y o 'la yoki boshqa shaxs nutq 
harakati yordam ida bajariladigan m ashqlar kiritiladi. Logopedik ish faol 
suttestiv psixoterapiya bilan birga olib boriladi.
U m u m a n n u tq f a o li y a tin i n g m u s ta h k a m la s h g a q a r a t i lg a n
m ashg'ulotlarga bir kun davom ida kam ida 3—4 soat vaqt ajratiladi.
Patologik nutq ko'nikm alarini bartaraf etishda psixoterapevtik ish 
turli shakllarga ega b o 'lad i. R atsional terap iya y ordam ida bem orga 
duduqlanishning sabablari va duduqlanishni muvaffaqiyatli bartaraf etishda 
m ashg'ulotlarga faol yondashish kerakligi tushuntiriladi.
G ip n o tera p iy a n u tq faol ravishda m ash q lar b ajarg and an so 'n g , 
uchin chi-to'rtinchi kunlari boshlanadi. Birlamchi bosqichda u haftada 3 
m arta o'tkaziladi, so'ng ra 7—10 kun ichida bir m arta o'tkaziladi. Ta'sir 
o'tkazish davrida em otsional-erkinlik sohasini normallashtirish va tovush- 
artikulatsion va nafas olish yo'llari apparatining faoliyatiga alohida e ’tibor 
beriladi. B a’zi hollarda gipnoterapiya uyqusizlik davrida ta ’sir qilish 
seansini o'tkazishda yaxshi tayyorlov m aktabini o'taydi.
B em orlarda kuchli em otsional holat davrida suhbatlar o'tkaziladi va 
b o 'la r im perativ ta ’sir qilish orqali yakunlanadi, im perativ ta ’sir qilish 
nam oyishkorona lahzalarni o 'z ichiga oladi. Seans oldindan aniq bir 
kunga belgilanadi, chunki bu kunni bem or intizorlik bilan kutadi, chunki 
bu kun davolanish jarayonining hal qiluvchi davri hisoblanadi.
O 'z - o 'z ig a t a ’sir q ilis h ja r a y o n id a d u d u q la n u v c h ila r y ax sh i
372

---

so'zlovchilar rolida nam oyon b o la d ila r, ular k o ‘z oldilariga uyda, o ‘quv 
m u a s s a s a la r i d a , is h d a va t u r l i h o l a t l a r d a d u d u q l a n m a s d a n
so'zlayotganlarini keltiradi. 0 ‘z - o ‘ziga ta ’sir etish seansini uyqudan oldin 
o ‘tkazish ham tavsiya qilinadi.
Erishilgan muvaffaqiyatlami m ustahkam lash davrida (bir oy davomida) 
bem or nutqini m ashq qildirish hayotiy sharoitda olib boriladi.
V.M. Shklovskiy ishning m uhim qismi sifatida dispanserizatsiya va 
profilaktikaga e ’tib o r berib, bularsiz duduqlanishni davolab b o ‘lmasligini 
t a ’kidlaydi. O 'ta nevrotik buzilishlarga va vegetativ d iston iya o ‘tk ir 
ko'rinishiga d u chor b o ‘lgan d uduqlar uchun avtor bem orlarga iqlim iy- 
balneonogik t a ’sirni, fizkultura davolash kom pleks va fizioterapevtik 
tadbirlarni sanator-kurort sharoitida foydalanishni m aslahat beradi.
O 'sm ir va katta yoshdagi duduqlar bilan olib boriladigan logopedik 
darslarning barcha zam onaviy tarkibi (odatdagi m urakkab m ashqlardan 
tashqari) ulardagi psixoterapiyaning turli formalari mavjudligi tufayli birlashadi. 
U lar bir-biridan asosan logopsixoterapevtik ishda psixoterapiyaning turli 
xillarini ahamiyati va ularga ajratilgan o'rin orqali farqlanadilar.
D uduqlanuvchilar bilan logopsixoterapevtik m ashg'ulotlar tarkibidagi 
nutq mashqlari bolalar logopediyasiga asoslangan ravishda olib boriladi, 
lekin bu holat bem orlam ing yoshiga qarab belgilanadi. XX asrning 70— 
80 -yillarida kichik va katta yoshdagi kishilardagi duduqla-nishni o'rganish 
va duduqlanishning aynan o'zini bartaraf etishda differensial yondashish 
majburiy ekanligi t a ’kidlangan. Turli yoshdagi kishilarda duduqlanishni 
pedagogik-davolashda kom pleks yondashish m asalasi an iq lan m o q d a, 
duduqlanuvchining sharoitidan kelib chiqib, nutqning u yoki bu tom onlari 
ustida qancha ishlash masalasi va b em o r shaxsi differensiyalashtirilm oqda.
Davolash ishlari tibbiy-pedagogik tadbirlar m ajm uasini o 'z ichiga 
oladi: do ri-d arm o n lar bilan davolash, psixoterapiya, logopedik t a ’sir, 
lo g o ritm ik a (I .M . A s a tia n , V .G . K a zak o v , L .I. B ily a k o v a, A .I. 
Lubenskaya, Ye.V. O ganesyan va h.k.)
B em orlar aw al tibbiy yo'l bilan davolanadilar. S o'ng birinchi 10 kun 
davom ida klinik tekshirishlar, logopedik kuzatuv va paraklinik k o 'rik
asosida klinikada bem orga tashxis qo'yiladi.
Logopedik tekshiruv tibbiy tekshiruv bilan yo n m a-y o n kasalning 
klinikada b o 'lish in i b irin c h i 10 k u n id a o 'tk a z ila d i: u n d a n u tq d ag i 
kam chilikni chuqurligi va og'irligi belgilanadi. K om pleks yondashuv 
doirasida duduqlanuvchi bilan individual ish olib borish rejasi belgilanadi. 
Statsionar m uolajaning quyidagi bosqichlari belgilanadi: tayyorlov (5—7 
kun), faol terapiya (20 kun), faol m ashqlar (10 kun), yakunlovchi bosqich, 
uning davrida nutq vaziyatlari anch a m urakkablashtiriladi (3—5 kun).
Tayyorlov bosqichida nutq m uom alasini cheklash tavsiya etiladi, un d a 
m ashg'ulot o'tkazish uchun b em o rlar guruhlari shakllantiriladi (klinik 
belgisi, yosh jihati, intellektual darajasi va jinsiga qarab).
373

---

Ishning asosiy shakli guruhlar bilan, jam o a bo'lib ishlash hisoblanadi, 
lekin ikkinchi nevrotip qatlamlarni xarakterini hisobga olgan holda, parallel 
individual psixoterapevtik ish ham olib boriladi.
Faol terapiya bosqichini boshlashning ikkinchi haftasidan bem orlar 
autogen m ashqlam ing guruhiy m ashg'ulotlariga qo'shiladilar, shuningdek, 
logoped bilan m untazam ravishda individual m ashg'ulotlarga boradilar. 
Shu vaqtga kelib davolovchi shifokor tom o nid an asosiy d ori-darm on 
tu rla ri va in d iv id u a l p s ix o te ra p iy a n in g y o iia lis h in in g b u y u rtm a si 
belgilanadi.
F aol m a s h q la r b o sq ic h id a b e m o rla r p six o te ra p e v t va lo g o p ed
rahbarligida funksional nutq mashqlarini amalga oshirish uchun statsionar 
chegarasidan chetga chiqadilar (ko'chad a gaplashish, d o 'k o n d a sotuvchi 
bilan gaplashish, kassa oldida, telefon orqali gaplashish va h.k.).
Yakunlovchi bosqich jud a murakkab nutq yuklam asidan tashkil topib, 
u k o 'p kishilik auditoriyada individual va jam o a bo'lib nutq so'zlash 
m ashqlarini o 'z ichiga oladi. N u tq so'zlash konsert dasturi shaklida 
musiqali nom erlar kiritilgan holda bo'ladi (yakka yoki xor bo 'lib ashula 
aytish va h.k.).
Statsionardan chiqish oldidan har bir bem orga kelgusida m ustaqil 
logopedik m a sh g 'u lo tla rn i m ustah k am lash d oirasid a ishlash u ch u n
tavsiyanom alar beriladi, u lar autogen m ashq logopedik m ashqlarning 
ayrim elem entlarini qaytarish uchun beriladi.
S tatsionarda b u tu n m uolaja kursi bem orga ja m o a va individual 
psixoterapevtik suhbatlar ko'rinishida to 'g 'rid a n to 'g 'ri va boshqa y o 'llar 
bilan psixoterapevtik t a ’sir o'tkazishga qaratilgan. A utogen m ashq kursi 
d u d u q lan u v ch in i teksh irish: ularni o 'z in i-o 'z i tartib lash n in g asosiy 
qoidalarini o'rganib olishi, m uskullarini harakatlantirish k o'nikm alarini 
ishlab chiqish, o 'z -o 'zin i ruhan bardam lashning qisqartirilgan formulalarni 
egallash va boshqa ko'nikm alarni hosil qilishni o 'z ichiga oladi.
Logoped tom onidan olib boriladigan logopedik, didaktik va tuzatish 
ishlari duduqlanuvchining klinik holatida, uning yoshiga, rivojlanishiga, 
shaxsiy xususiyatlariga bog'Iiq holda tashkil etiladi. M asalan, nevrotip 
duduqlanish bilan bog'Iiq bem orlar uchun samarali psixoterapevtik usul 
ishlatiladi va h.k.
M ashg'ulotlarning am aliy materiali nafas tuzilishini tuzatishga, ovoz, 
artikulatsiyaga, artikulatsion apparatni rivojlantirishga, tovushli nutqni 
ham m a turlarini m ashqiga yo'naltirilgan.
Mualliflarning fikricha kattalarda duduqlanishni bartaraf etish samarasi 
tibbiy pedagogik yondashuv kompleksini ham m asini albatta qo'llanishiga 
bog'Iiq. Bu psixoterapiya, farm akoterapiya, funksional nutq m ashqlari 
individual, guruhli va jam o a bo'lib m ashg'ulotlar o'tkazish, logopedik 
r itm ik a , m u o la ja li jis m o n iy ta rb iy a , f iz io te r a p iy a va u m u m iy
m ustahkam lash m uolajalaridan iboratdir.
374

---

A yrim m ualliflar fikriga k o ‘ra, d u d u q la n u v c h ila rg a ravon n u tq
m ashqlarini qoidasini tushun tirish va keyinchalik bu qoidani birgalikda 
tak/orlash m aqsadga m uvofiqdir deb biladilar. 1924 -yilda A. G u tsm an
va G . G utsm an lar tom onidan ravon nutq m ashqlari birinchi m arta tavsiya 
etilgan.
U la r o'rganish uchun qiziqish uyg'otadi va hatto hozirgi vaqtda ham
logopedlar am aliyotda foydalanadilar.