M. Y. Ayupova

Didaktik usullar. 
D uduqlanuvchilarda to ‘g‘ri nutqni didaktik usulda 
tarbiyalash tarafdorlari ham nutqning ayrim elem entlarini, ham um um an 
nutqni qam rab oluvchi turli xil va sekin-asta m urakkablashadigan nutqiy 
m ashg'ulotlar sistemasini tavsiya etishdi (A ndree, G im iller, G utsm an , 
D engardt, Itar, K oen, Kussmaul, Li).
Pedagogik-davolash tadbirlar sistemasi I.A. Sikorskiy (1889) va uning 
sho g ird i I.K . X m elevskiy (1897) tav siy alarin i d u d u q la n u v c h ila rg a
pedagogik-davolash orqali ta ’sir ko'rsatish sistem asini aniqlashga do ir 
d a s tla b k i o ‘rin is h la rd a n d eb h is o b la s h m u m k in . I.A . S ik o rsk iy
d u d u q la n is h n i d a v o la s h d a q u y id ag ilarg a e ’tib o r b erg an : a) n u tq
gimnastikasi (nafas olish, tovush, artikulatsiya, nutqning turli ko'rinishlari 
uchun m ashg'ulotlar tartibi); b) psixo-terapevtik davolash (kasalga yaxshi 
s h a r t - s h a r o i t y a r a t i s h , n u tq m a s h g 'u l o t l a r i n i a s t a - s e k i n d a n
m urakkablashtirib borish, bem or kayfiyatiga ta ’sir etish va hokazo); d) 
d o ri-d a rm o n lar orqali va dinam ik tarzda davolash (d o ri-d arm o n lar, 
fizioterapiya, harakat m ashqlari).
Rus fiziologlari — I. M. Sechenov, I. P. Pavlov ularning izdoshlari 
yaratgan ilm iy tadq iq otlariga tayanib, rus olim lari va a m aliy o tch i- 
mutaxassislari duduqlanishni b artaraf etishdagi aw algi ishlab chiqilgan 
andazabozlikka barham berdilar, ularning eng yaxshilarini, sam aralilarini 
tanlab oldilar va duduqlanishni tugatishga atroflicha yondoshish yo'llarini 
belgiladilar. V.A. Gilyarovskiy, Yu.A. F lorenskaya, F.A. R au, N .P . 
Tyapugin, M.Ye. Xvatsev, N.A. Vlasova, M .I. Paykin, V.S. K ochergina, 
M .S. Lebedinskiy, S.S. Lyapidevskiy, V.I. Seliverstov va b o sh q alar 
o'zlarining tadqiqotlari va amaliy faoliyatlari bilan duduqlanishni b arta raf 
etishga atroflicha tibbiy-pedagogik yondashishning rivojlanishiga yordam
berdilar.
D uduqlanishni b a rta ra f etishga zam onaviy atro flich a y o n d ashu v 
deganda duduqlanuvchi ruhiy-jism oniy holatining turlicha to m onlariga 
turli mutaxassislarning h ar xil vosita va usullari bilan pedagogik-davolash 
orqali ta ’sir etishi tushuniladi. Pedagogik-davolash tadbirlari m iqyosiga 
davolash dori-darm onlari va tadbirlari, davolash fizkulturasi, psixoterapiya, 
logopedik m ashg'ulotlar, logopedik ritm ika, tarbiyaviy tadbirlar kiradi. 
U lardan ko'zlangan m aqsad — pay tortishishi va tovush zaiflashuviga, 
nafas olish, harakat va nutq bilan birga kechadigan xastaliklarni b a rta ra f 
etish yoki yengillashtirish; asab sistemasini va u m um an bu tu n organizm ni 
sog'lomlashtirish va mustahkamlash; bolani o 'z nutqiy nuqsoniga nisbatan 
n o to 'g 'ri m unosabatda bo'lishdan, ruhiy tushkunlikdan xalos etish, uning 
shaxsiyati va xulq-atvorini qayta tarbiyalash, duduqlanuvchi shaxsning 
ijtim oiy jihatlarini soddalashtirish va m uvofiqlashtirishdan iborat.
Barcha pedagogik-davolash majmuyini duduqlanuvchilarga ta ’sir etish
344

---

xususiyatiga q arab shartli ravishda ikkita g u ruh ga ajratish m um kin: 
d a v o la sh -so g ‘lo m la sh tirish va pedagogik tu z a tish . T ib b iy o tc h i olib 
boradigan davolash-sog'lom lashtirish ishlari quyidagi asosiy vazifalarni 
o ‘z ichiga oladi duduqlanuvchining asab sistem asi va jism oniy holatini 
m u sta h k a m la s h h a m d a so g ‘lo m la s h tiris h ; u la rn in g ru h iy -jism o n iy
holatidagi og‘ish va patologik ko'rinishlarni b arta raf etish va davolash 
(nutq tortishishi, vegetativ asab sistem asining zaiflashuvi, vegetativ asab 
sistem asi buzilishi va boshqalarni yengillashtirish yoki tugatish).
L ogoped olib boradigan pedagogik-tuzatish ishlar quyidagi asosiy 
vazifalarni o 'z id a m ujassam lashtiradi; duduqlanuvchi nutqidagi nuqsonlar 
(n o to 'g 'ri nutq n i qayta tarbiyalash) va ruhiy n o to ‘kis jih atlarin i b artaraf 
etish. Logoped o ‘z uslubi va vositalarini duduqlanuvchiga t a ’sir etishda 
qo'llay biladigan za ru r m utaxassislarning (tibbiyotchilar, tarbiyachilar, 
o h a n g sh u n o s, L F K b o 'y ic h a in stru k to r, m u siq a c h i va b o sh q a la r) 
ham korlikdagi tibbiy-pedagogik ishini tashkil etadi.
D a v о 1 a sh — sog'lom lashtirish ishlariga quyidagilar kiradi: davolash 
uchun qulay sharoit yaratish, kun tartibi va ovqatlanish tartibini tashkil 
etish, chiniqtiruvchi tadbirlar, davolovchi jism o niy tarbiya, d o ri-darm on
orqali davolash va psixoterapiya.
I.M . Sechenovning ko'rsatishicha, inson vujudi va uning faoliyati 
ilmiy tushunchasiga unga t a ’sir ko'rsatuvchi vositalar ham kiradi, zero, 
tashqi t a ’sirlarsiz organizm ning bo'lishi m um kin em as. Tashqi muhit 
organizm ning shakllanishi va rivojlanishida, shuningdek kasallikning paydo 
bo'lishi va o 'z navbatida, b arta raf etilish jaray o n id a m uhim aham iyat 
kasb etadi.
D uduqlanadigan bola uchun ixtisoslashtirilgan m uassasalar sharoitida 
tinch va shu bilan birga jo 'sh q in , quvnoq kayfiyatni yaratish zarur; uning 
e ’tiborini o 'z nuqsoni haqidagi tashvishli fikrlardan xalos etish kerak.
B olada yaxshi kayfiyat, tetiklik, o 'zining tuzalib ketishiga nisbatan 
ishonch u y g 'o tish m u h im d ir. Faoliyat tu rlarin i m u n taza m ravishda 
alm ashtirib turish, m uayyan hayot tarzi ham alohida aham iyat kasb etadi, 
zero, bu usullar duduqlanuvchi bola asab sistem asining yuqori bo'lim lari 
va barcha a ’zolari ishini norm allashtiradi va yengillashtiradi.
K un tartibini tuzishda dam olish uchun yetarlicha vaqt ajratishni 
nazarda tutish m uhim dir. Shu m aqsadda m aktab yoshidagi bolalar uchun 
o 'q u v jarayonini yengillashtirish, unga berilgan vazifalarni bajarish vaqtida 
tez-tez tanaffus qilish, ularni sinfdan tashqari ishlar, uy yum ushlari va 
boshqalar bilan zo'riqtirm aslik kerak.
Faoliyat tu rin in g xilma-xilligi ham bolalar u chu n m uhim aham iyat 
kasb etadi, bu u larda qiziqish uyg'otadi. Q o 'zg 'alu v ch an va harakatchan 
bolalar uchun tin c h , shovqinsiz m ashg'ulotlar, o 'y in la r tanlab olinadi. 
Sust harakatli bolalarnn faollashtirish, ularda m ustaqillikni rivojlantirish 
lozim.
345

---

M aktab yoshida bo 'lm agan duduqlanuvchi bolaning kun tartibida 
uyqu uchun o 'rta hisobda kechasi 10—11 soat va k undo'zi 2 soat, m aktab 
yoshidagi bola uchun kechasi 8 -9 soat va k undo'zi 1,5—2 soat vaqt 
ajratilgan b o 'lish i kerak. O vqatlanish u y qu dan 1,5—2 soat oldinga 
m o ijallanadi. Aks holda uyqu paytida bosh miya qobig'i asab kataklari 
q uw atining tiklanishi sekinlik bilan kechadi. D uduqlanuvchi bolaning 
ovqati servitamin bo'lishiga ko'proq e ’tibor berish zarur. Vitam inlar barcha 
ferment sistemalarining biologik katalizatorlari sifatida oliy asab faoliyatiga, 
organizm ning reaktiv q u w a ti va im m unologik holatiga yaxshi t a ’sir 
ko'rsatadi.
D uduqlanuvchi bola kun tartibiga ch in iq tiru v ch i ta d b irla r ham
kiritiladi. Kundalik sayrlar, ochiq havodagi o'yinlar, sport m ashg'ulotlari 
asab sistemasini mustahkamlaydi, ko'tarinki ruhni yaratadi, havo vannalari 
y u ra k -to m ir siste m alarig a ham faol t a ’sir e ta d i, u n in g ish lash ini 
m o'tadillashtiradi.
Bola tan a a ’zolarining chiniqishi uchun ustidan suv quyish, artinish, 
dush qabul qilish va cho'm ilish m uhim aham iyatga egadir.
Chiniqishning turli xillari shifokor tom o nid an bolaning salomatligi 
va m ahalliy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda, yakka tartibda q a t’iy 
belgilanadi.
D avolovchi jism oniy tarbiya va jism o n iy m a sh g 'u lo tla r m ushak 
sistemasini rivojlantirib, m uhim hayotiy a ’zolar — o 'p k a va yurak ishini 
takom illashtiradi, m oddalar alm ashinuvini kuchaytiradi. U lar bolaning 
q u w a ti va m a’naviy ruhining m ustahkam lanishini t a ’m inlaydi, epchil va 
aniq harakatlarni rivojlantiradi, harakatdagi cheklanganlik yoki aksincha 
to 'x ta b q o lish d an xalos b o 'lish g a y o rd a m b e ra d i, in tiz o m lilik va 
batartiblikning tarbiyalanishini ta ’minlaydi.
B ularning barchasi duduqlanuvchi bola nu tq a ’zolarining yaxshi 
ishlashi uchun zarur shart-sharoitlar bo'lib hisoblanadi va unda to 'g 'ri 
nutq ko'nikm alarini hosil qilishga yaxshi t a ’sir k o'rsatad i. Jism oniy 
m ashqlar duduqlanadigan bolalar uchun davolash aham iyatini kasb etadi.
D uduqlanuvchi bolalarga m o'ljallan gan davolash m uassasalarida 
um um iy jism oniy m ashqlardan tashqari maxsus tuzatish m ashqlari ham
o 't k a z i l a d i. Bu m a s h q la r d a v o lo v c h i ji s m o n i y ta r b iy a (D J T )
m ashg'ulotlarida olib boriladi.
D uduqlanuvchilarni d o ri-d a rm o n la r bilan davolash m arkaziy va 
vegetativ asab sistem asi faoliyatini m o'tad illashtirish, nutqiy harakat 
vositalari ishini muvofiqlashtirish, tortishishlarni b arta raf etish, um um an, 
tan a a ’zolarini sog'lom lashtirish vazifalarini o 'z ichiga oladi.
V.S. Kocherginaning kuzatishicha, dori-darm onlar bilan davolashning 
tutadigan o 'rn i duduqlanuvchilam ing yoshi bilan ham ohang ravishda 
oshib boradi. Bu q o 'sh im c h a nutq iy n u q so n larn in g paydo b o 'lish i 
o q ib a tid a d u d u q la n is h n i d a v o la s h n in g m u ra k k a b la s h u v i b ila n
346

---

tushuntiriladi. Keyin vujudga keladigan nuqsonlar esa pubertat k o ‘chishlar 
va so 'z n in g tu tg a n o 'r n in in g ijtim oiy m u n o s a b a tla r o m ili sifatid a 
kuchayishi bilan bog'liqdir.
P six o te rap iy a d u d u q la n is h n i dav o lash k o 'la m id a m u h im o 'r in
egallaydi. Psixoterapiyaning asosiy vazifasi — duduqlanuvchining ruhini 
so g 'lo m la sh tirish d a n iborat b o 'lib , u 1) m u k am m al shaxsni kam ol 
toptirish; 2) o 'z nuqsoni va ijtim oiy m uhitga nisbatan sog'lom qarashlarni 
tarbiyalash; 3) kichik ijtim oiy m uhitga t a ’sir ko'rsatish orqali am alga 
oshiriladi.
Psixoterapiya duduqlanuvchi shaxsiga bilvosita va to 'g 'rid a n to 'g 'ri 
ta ’sir ko'rsatadi. Bilvosita psixoterapiya deganda vaziyat, tevarak-atrofdagi 
tabiat, jam o a, xizm at ko'rsatuvchi xodim lar m unosabati, kun tartibi, 
o 'y in va b oshqalar tushuniladi. Bevosita psixoterapiya — tushuntirish, 
ishontirish, ko'nik tirish va o'qitish ko'rinishida so 'z orqali davolovchi 
ta ’sir ko'rsatish. Z am onaviy psixoterapiyada so 'z orqali t a ’sir etishning 
ikkita asosiy turi bor: 1) osilena (D yubua b o 'y ich a ) yoki tushuntiruvchi 
(V.M . Bexterev b o 'y ich a) psixoterapiya; 2) suggestiv terapiya, bunda 
bed o r holida, uyqu da ishontirish (gipnoz)ni va o 'z -o 'z in i ishontirish 
(autogen m ashqi)ni ajratib ko'rsatiladi.
T o 'g 'ri psixoterapiya yakka tartibda va ja m o a ishtirokidagi maxsus 
suhbatdan tashkil topadi. U o 'z id a logik jih atd an asoslangan tushuntirish, 
ishontirish va duduqlanuvchilarni o'qitish sistem asini mujassam lashtiradi. 
U ning m aqsadi d u d u q lan u v ch ig a bu xastalik m o h iy atin i obrazli va 
ishonchli tarzda tushuntirishdan, bolanint duduqlanishni b arta raf etishda 
tutadigan o 'rn in i ongiga singdirishdan, uning xatti-harakatidagi m uhim
jihatlarni tanqidiy ishlab chiqishdan iborat.
Psixoterapevt mantiqiy ishontirish kuchi va nam una ko'rsatish bilan 
duduqlanuvchiga uning xatti-harakatidagi n oto'g'ri ko'rinishlam i bartaraf 
etishga yordam beradi, bunda u duduqlanuvchining o 'z kuchiga nisbatan 
ishonchini kuchaytiradi, bu xastalikni bartaraf etish mumkinligiga ishontiradi.
T o'g'ri psixoterapiya kichik yoshli bolalar uchun turli xil o 'y in usullari, 
rangli didaktik m ateriallar, m ehnat, m usiqa, ritm ika va boshqalardan 
foydalanishda ifodalan ad i. Psixoterapiyaning b u n d a y shakllari ruhiy 
profilaktika va ruh iy gigiyena bilan uzviy b o g 'la n a d i. K atta yoshli 
o'quvchilar uchun psixoterapiyaning asosiy usullaridan keng foydalanish 
m uhim dir.
Ish o n tirish (suggestiya) — p six o terap iy an in g m axsus m etodidir. 
Tashqaridan bo sh q a shaxs orqali ishontirish (geterosuggestiya) va o 'z - 
o'zini ishontirish (autosuggestiya) mavjud.
D uduqlanishni davolashda bedorlik holatida (K .M . Dubrovskiy) va 
uxlatib ishontirish m etodlari qo'llaniladi. Bu psixoterapevtik m etodlar 
o 'sm ir va katta yoshli duduqlanuvchilarga t a ’sir etish m ajm uyida boshqa 
tibbiy-pedagogik vositalar bilan birgalikda foydalaniladi.
347

---

Autogen m ashqlari m etodi autosuggestiya tu rlarid an biri hisoblanadi. 
U turli xil asab kasalliklarini davolashda qo'llaniladi. Ayrim uslub orqali 
o 'z -o 'z in i ishontirish yo‘li bilan tinch holat va m uskullarning b o ‘shashuvi 
(relaksatsiya) hosil qilinadi. Hozirgi paytda ta n a a ’zolarining u yoki bu 
buzilgan a ’zolari vazifalarini m uvofiqlashtirish u chu n biror m aqsadga 
qaratilgan o ‘z -o ‘zini ishontirish seanslari olib borilayapti. Bunday m a’noda 
u duduqlanuvchilar uchun ham foydali b o ia y a p ti, duduqlanuvchilar o ‘z 
m uskullarini b o ‘shashtirish, ayniqsa, yuz, b o ‘yin, yelka b o ‘g‘inlarini 
yum shatish va nafas olish ohangini m uvofiqlashtirish qobiliyatini ishga 
solay ap tilar. Bu, o ‘z n av b atid a to rtish ish li q isilish larn in g k u ch in i 
b o ‘shashtiryapti.
D uduqlanuvchilar bilan olib boriladigan kom pleksli ishlarda autogen 
m ashqlarini q o 'lla sh A. I. Lubenskaya, S .M . L yubinskaya, V. M . 
Shklovskiy, Yu. B. N ekrasova, A. A. Majbits, М. I. M erlis va boshkalar 
taklif etgan m etodikalarda o ‘z aksini topayapti. M aktabgacha tarbiya 
yoshidagi bolalarda psixikaning yetilmaganligi va d iq qat-e’tiborni bir joyga 
q a ra ta o lm aslik b ila n b o g ‘liq ra v ish d a p six o te ra p iy a va a u to g e n
m ashg'ulotlari ularga nisbatan q oilan ilm ayo tir.
K o‘pgina logopedlar duduqlanadigan bolalar bilan ishlashda q o ‘l, 
yelka, bo'yin, oyoq, yuz m uskullarini b o ‘shashtirishga yordam beradigan 
o ‘yin va m ashqlardan foydalanishyapti.
Psixoterapiyaning faollashtiruvchi m etodlari orasida funksional m ashq 
(trenirovka)lar m uhim o ‘rin tutam oqda (A.G. Ivanov-Sm olenskiy, V.A. 
G ilyarovskiy, S .N . D avidenkov, M .D . T ansyura, N .M . A satiani va 
boshq.). U lar asab va ruhiy jarayonlarni m ashq qildirish, faollik va irodani 
m ustahkam lashdan iboratdir.
Duduqlanish psixoterapiyasining barcha ko'rinishlari ruhiy genlar 
buzilishini b a rta ra f etishga (n u tq d an va v aziyatdan q o 'rq ish , ruhiy 
kamsitilganlik va tushkunlik hissi, o 'z nutqiy zaiflashuvini injiqona qayd 
qilish, shu bilan bog'Iiq bo'lg an turlicha k echinm alar va hokazo) va 
duduqlanuvchining atrofdagilar bilan ijtimoiy m unosabatda bo'lish t a ’siri 
ostida buzilgan nutqini qayta ko'rishga; o 'zi va o 'z nutqini boshqara 
olish m alakalarini shakllantirishga, o 'z in in g shaxsiy sifatlarini qayta 
ko'rishga yo'naltiriladi. A troflicha yondashishning pedagogik qism ini 
pedagogik-tuzatish (nutqni tarbiyalash) ishi tashkil qiladi, bu logopedik 
m ashg'ulotlar sistemasini, tarbiyaviy tadbirlarni, logopedik ritm ikani, ota- 
onalar bilan olib boriladigan ishlarni o 'z ichiga oladi.
Logopedik ish pedagogik-tuzatish tadbirlari sistem asi sifatida ko'rib 
chiqiladi. U bola nutqi va shaxsiyatini atroflicha shakllantirishga qaratilgan 
bo'ladi. Bunda uning nuqsonini bartaraf etish yoki m uzlash zarurligi 
hisobga olinadi.
Hozirgi davrda logopedik ta ’sir etish ikki yo'nalishda: bevosita va 
bilvosita amalga oshiriladi. Bevosita logopedik t a ’sir duduqlanuvchilar
348

---

bilan guruh bo 'lib va yakka tartibda m ashg'ulot olib borish davrida am alga 
oshiriladi. Bu m ashg'ulotlar um um iy va nutq harakatlarini rivojlantirishni, 
nafas olish ham d a nutq sur’ati va ohangini m o'tadillashtirishni, nutqiy 
m uom alani faollashtirishni, za ru r h olatlarda diqqat bilan eshitish va 
fonem atik idrok etishni rivojlantirishni, tovushlarni talaffuz etishdagi 
n uqson larn i tu zatish n i, sust va faol lu g 'at boyligini k en g ay tirish n i, 
jum lalarni gram m atik jihatdan tartibga solishni takom illashtirishni nazarda 
tutadi. D uduqlanuvchilar bilan m ashg'ulotlar paytida xulq-atvordagi ruhiy 
og'ishlar b arta raf etiladi: (o'quvchilarda, o 'sm irlarda), nuqsonga nisbatan 
to 'g 'ri m unosabat hosil qilinadi, aqliy qobiliyat, odob va ahloq to'g'risidagi 
ta s a w u rla r rivojlan tiriladi, h a r to m o n la m a rivojlangan shaxs tark ib
toptiriladi.
Y a k k a t a r t ib d a g i m a s h g 'u l o t l a r t o 'g 'r i n u tq va x u l q - a t v o r
ko'nikm alarini tarbiyalash b o 'y ich a q o 'sh im ch a m ashg 'u lo tlar o 'tk azish
za ru r bo 'lg an hollarda olib boriladi (n o to 'g 'ri talaffuz etishni tu zatish, 
ruhiy ko'rinishdagi suhbatlar va hokazo).
B ilvosita logopedik t a ’sir etish bolaga m o 'ljallan g an b arch a kun 
tartib in i logopedik m a sh g 'u lo tla r va atro fdagilarning unga n isb atan
m unosabatini o 'z id a aks ettiradi. Bu sistem ada nu tq rejimi m uh im o 'rin
egallaydi.
M aktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning nutq rejimi kattalarning 
keng ko'lam li yordam i orqali am alga oshiriladi.
B unda ular bolalarning bir nutq bosqichidan boshqasiga o 'tish in i 
m untazam nazorat qiladilar. O 'quvchilar, o 'sm irlar va kattalarning n utq 
rejim i u la r to m o n id a n z a ru r nutq m ash q larin i ta n la b o lish n i, u lar 
to m o n id a n t o 'g 'r i n u tq ta la b la rin i, tu rli s h a ro itla rd a t o 'g 'r i n u tq
ko'nikm alarini m ashq qildirilishini nazarda tutadi.
Logopedik m ash g 'u lo tlarn in g n u tq jih a ti nafas olish, to v u sh va 
artikulatsiya vazifalarini, nutqni to 'g 'ri tarbiyalashni tartibga solish va 
m uvofiqlashtirishni o 'z ichiga oladi.
Adabiyotda to 'g 'ri nafas olishni tarbiyalash m etodi haqida bir necha 
qarash lar bor. A y rim larning fikricha, nafas olish b o 'y ic h a d id ak tik
m ashqlarni qo'llagan holda, nafas olish ustidan maxsus ish olib borish 
tavsiya etiladi. B oshqalar esa nafas olish ritm i erkin va tin ch nutq orqali 
tiklanadi, ya’ni nutqning shoshilinch b o 'lm ag an sur’ati tarbiyalanadi va 
buning natijasida barcha nutq kom ponentlari, shu bilan bir q ato rd a nafas 
olish ham norm allashadi. Psihologiya m aktabi vakillarining fikricha, 
nutqning, binobarin, nafas olishning tarbiyalanishiga irodani m ashq qilish 
yordam beradi. Agar nafas olish ustida ishlashni nutq nuqsoni tuzilishiga 
bog'Iiq holda, yakka tartib d a olib borilsa, bunday fikrlarning h a r birida 
m a'qul to m onini uchratish mumkin.
Nafas olish nutq jarayonida m ashq qilib m ustahkam lanadi: talaffuz 
paytida bir m arta nafas chiqariiishi orqali dastlab qisqa gaplar, keyin
349

---

so'zlar sonini sekin-asta ko'paytira borib gaplar aytiladi. U zun jum lalarni 
logik to'xtam lar bilan qismlarga bo'lib talaffuz etish malakasi hosil qilinadi, 
bunda tinish belgilari ishtirok etadi yoki aksincha. Shundan so'ng nasr 
yoki nazm m atnlarini o'qishga o'tiladi.
Tovush buzilishlari ko'pincha nafas olishdagi kamchiliklar bilan bog'Iiq 
bo'ladi: duduqlanuvchilarda ayrim paytlari nafas olib so'zlashda b o 'g 'iq
tovush kuzatiladi; kuchli nafas chiqarish paytida tez, baqiriq tovush; 
tovush a ’zolari paylarining zo'riqishi natijasida tovushning qattiq xuruji 
va hokazolar kuzatiladi. D uduqlanuvchilar bilan tovush tarbiyasi yuzasidan 
olib boriladigan ishlar artikular a ’zolar m uskullarini, birinchi navbatda 
pastki jag ', til m uskullarini bo'shashtirishdan boshlanadi (m asalan, tilni