M. Y. Ayupova

Duduqlanuvchilarni ko'rikdan o ‘tkazish
D uduq lanuvchini k o ‘rikdan o'tkazish kom pleks ravishda (logoped, 
nevropatolog, psixolog), zaruriyatga qarab boshqa mutaxassislami: pediatr, 
terapevt, psixiatr, okulist, otolaringolog va boshqalarni jalb qilgan holda 
am alga oshiriladi.
K o'rikning m azm uni anam nestik m a’lum otlam i, pedagogik, psixologik 
va tibbiyot hujjatlarini o ‘rganishni, duduqlanuvchining o'zini ham tekshirib 
ko'rishni o 'z ichiga oladi.
Logoped ota-o n alar bilan suhbatlashish jarayonida oilada sodir bo'lgan 
eng m u h im voqealarn i aniqlaydi va shu m u n o sab at bilan b o lan in g 
um um iy, harakat va nutqiy rivojlanish xususiyatlarini aniqlashtiradi. Bola 
tug'ilishigacha b o'lg an davm ing asosiy jihatlari: bolaning tug'ilishi paytida 
o n a n in g yoshi (35 y o sh d an quyi yoki y u q o ri), ru h iy -a sab jih a td a n
salo m atlig i, o ta yoki o n a n in g kasalliklari, h o m ila d o rlik n in g o 'tis h
jarayoniga b ah o beriladi. O ta va onaning bola tug'ilgunigacha bo 'lg an 
salom atligi haqidagi m a ’lum ot uning jism oniy va ruhiy-asab holatidagi 
o g 'is h l a r n i a n iq la s h g a im k o n y a r a ta d i. B o la n in g o n a q o r n id a
rivojlanishdagi noxush om illarni aniqlash ularning bola nutqining keyingi 
rivojlanishiga ko'rsatadigan salbiy ta ’sirini aniqlashga yordam beradi.
Y uqorida k o 'rsatib o'tilgan og'ishlar, bolaning natal va postnatal 
rivojlanish davrlaridagi salbiy k o 'rin is h la r m u tax assislar to m o n id a n
d u d u q la n ish n in g kelib chiqishi va kechish ini m u k am m al o 'rg an ish
m aqsadida tahlil etiladi va baholanadi.
O ta-onalar bilan suhbat davomida bolaning nutqiy rivojlanishi haqidagi 
m a’lum otlar: dastlabki tovushlar, baland ovoz, gu-gulash, birinchi so'zlar, 
iboralarning q ac h o n paydo bo'lgani, qanday nutq su r’atini qo'llanishi, 
atrofdagilar bilan m uloqot paytida alohida xususiyatlar bo'lgan-bo'lm agani 
(bolaning o ta-o n a lari yoki yaqin kishilari duduqlanish-duduqlanm asligi, 
tez gapirish-gapirm asligi) aniqlanadi.
B olaning oiladagi tarbiyalanish m asalasini o'rganishga: kattalarning. 
unga nisbatan m unosabati (suyish, erkalash, injiqlik yoki, aksincha, haddan 
ortiq qaltis m unosabat, jism oniy jazolash, q o 'rq itish ); b o la nutqining 
to 'g 'ri shakllanishida yordam ko'rsatish (m urakkab m atnlarni o'rganishda 
m e’yorning buzilishi yo'qm i) yoki aksincha, uning tovushlarni to 'g 'ri 
talaffuz etishi, gram m atik jihatdan to 'g 'ri so'zlashishi ustidan nazoratning 
um um an yo'qligi va boshqalarga e ’tib o r beriladi.
D uduqlanish va uning dastlabki alom atlari q ac h o n paydo bo'ldi? U 
tashqi ko'rinishda qanday aks etgan? Qanday taxm iniy sabablar uni keltirib 
chiqargan bo'lishi m um kin? U qanday rivojlandi, un in g qanday m uhim
jihatlari o ta-o n alam in g e ’tiborini tortdi: u bilan bog'Iiq b o 'lg an harakatlar 
(tortishish, q o 'l-o y o q n i o'ynatish, boshni liqillatish va boshqalar) yoki 
nutqdagi kam chiliklar (ortiqcha so'zlar, tovushlar y o 'q m i, nafas olishda 
alohida tovush va so'zlarni talaffuz qilm aydim i va boshqalar) yo'qm i? U
337

---

vaziyat yoki atrofdagilar, turli xil faoliyatlarga bog‘liq holda qanday paydo 
b o ‘ladi? Bola tanho holda (m asalan, o ‘zining o ‘yinchoqlari bilan) qanday 
gaplashadi? N utqning yom onlashuv yoki yaxshilanish bosqichi nim a bilan 
bog'langan? Bola o'zidagi nutqiy kam chilikka qanday m unosabatda 
bo'ladi? (e’tiborini qaratadi, ahamiyat bermaydi, befarq kuyinadi, uyaladi, 
yashiradi, gapirishga q o'rq adi va boshqalar).
O ta-o n a yordam so 'ra b m urojaat qilishganm i: qayoqqa, qachon, 
qanday tavsiyalar berilgan, natijalari qanaqa?
D uduqlanishning sodir bo'lishi, uning davom etish xususiyatlari 
haqidagi m a’lum otlar h ar bir aniq jarayon u chu n pedagogik-davolash 
y o 'li bilan t a ’sir etish n in g asosiy shaklini tan lash g a im kon beradi. 
H arakatlarda duduqlanish bilan birga sodir bo'ladigan buzilishlar m iqdori 
h a ra k a tli m a sh q la r, y o k i, h a tto tu rk u m d a v o la sh b a d a n ta rb iy a
m ashg'ulotlari o'tkazishni taqozo etadi.
D uduqlanuvchidagi ruhiy ko'rinishlar xususiyati logopeddan unga 
ta ’sir ko'rsatishning quyidagi rejasini ham ko'rib chiqishni talab qiladi: 
o'zining nuqsoniga nisbatan diqqatini chalg'itish, uning o'ziga, o 'z nutqiga 
bo'lgan m unosabatini o'zgartirish, uni o'zin in g to 'g 'ri nutqini eshita 
bilishga o'rgatish.
Bola haqidagi, un d a duduqlanishning paydo bo'lish va o 'tib borish 
tarixi to'g'risidagi m a ’lum otlar aniqlangandan so'ng, duduqlanuvchining 
nutqi va uning nutqiy faoliyatiga bevosita ta ’sir ko'rsatadigan nutqsiz 
jarayonlar tekshiriladi.
U ning kirishimliligi, harakatlari (m otorikasi), taqlidchanligi, sust va 
tezkor nutqi, o'yin, o'q ish , ishlab chiqarishdagi faoliyati, duduqlanuv­
chining shaxsiy xususiyatlari tekshirib ko'riladi. D uduqlanuvchini unga 
tuzatish-tarbiyalash orqali ta ’sir qilish jarayonida birlam chi (bolaning 
m aktabgacha tarbiya yoshida nutqni tarbiyalash muassasasiga kelgandagi 
dastlabki oy yoki m aktab logopediya bo'lim ida, duduqlanuvchi bolalar 
sanatoriysiga kelgandagi dastlabki ikki hafta davom ida) yoki dinam ik 
o'rganish farq qilinadi.
Bolalar nutqini tekshirish uchun rasmlar, she’r, ertak kitobchalaridan 
fo y d a la n ila d i, o 'y in c h o q la r (q o 'g 'ir c h o q , m a sh in a c h a , o 'y in c h o q
hayvonlar, jajji qurilish m ateriallari) tanlanadi.
Nutqni tekshirishdagi aniq vazifalar quyidagilarni aniqlashdan iborat 
bo'ladi:
— nutq a ’zolari tortishishining paydo bo'lish o 'rn i va shakllari;
-- ularning paydo b o'lish sur’ati va duduqlanuvchining saqlangan 
nutq imkoniyatlari;
— n u tq b u z ilis h la ri b ila n birg a s o d ir b o 'la d ig a n b u z ilis h la r; 
harakatlardagi buzilishlar;
— d u d u q lan u v ch in in g o 'z nutqiy nu qso n ig a m u n o sab ati; ru h iy
xususiyatlarining borligi.
338

---

T o m ir to rtish ish larn in g paydo b o li s h o ‘rinlari (nafas olishdagi, 
tovushdagi, artikulatsiyadagi, aralash) va ularning shakllari (klonik, tonik, 
aralash) k o 'rish yoki eshitish orqali belgilanadi.
Duduqlanuvchidagi tortishishning qaytalanish tezligi logoped uchun 
alohida qiziqish o ‘yg‘otadi. U nutqning saqlangan qism lari haqida fikr 
yuritishga im kon yaratadi, bola bilan dastlabki nutqiy m ashg'ulotning 
qanchalik t o ‘g‘ri va samarali boshlanishi bevosita unga bog'Iiq bo'ladi. Erkin 
nutq darajasini o'rganish uning nutqiy mustaqilligidagi turli darajalardan 
duduqlanishning paydo bo'lishidagi bog'liqlikni aniqlash bilan boshlanadi. 
Uning ota-onalari, do'stlari, qiziqishlari va hokazolar haqidagi suhbatda 
bolaning nutqiy harakati, nutqiy tortishishning alohida jihatlari aniqlanadi.
Bolaga ertak to 'q ish yoki rasm m azm u n in i so'zlab berish, tanish 
ertakni bayon qilish taklif etiladi; logoped hikoyani o'qiydi ham da undan 
buni so 'zlab berishni so'raydi va hokazo. K eyin ifodalangan va m avhum
qolgan nutq holatini takrorlash yoki m urakkab ham d a j o 'n iboralarni 
birgalikda talaffuz etish orqali tekshiradi.
D uduqlanuvchining erkin nutq darajasi uning faqat turli darajadagi 
m ustaqilligiga em as, balki uning tayyorgarligiga h am bog'liqdir.
N u tq iy a ’zolari tortishishi bolaning m u rak kab yoki j o 'n iborani, 
alohida so 'z yoki tovushlarni talaffuz etishi bilan bog'Iiq holda paydo 
b o iish in i kuzatish m uhim aham iyat kasb etadi. M atn m azm unini qayta 
bayon qilish m aterialida nutq a ’zolari to rtishishining qanday hollarda: 
hikoya qilib berishning boshlanishida, ibora boshida, ayrim so'z yoki 
tovushlarda paydo bo'lishi qayd qilinadi. N u tq a ’zolari tortishishi nutq 
balandligi darajasi bilan bog'Iiq ekanligi haqida tu sh u n ch a hosil qilinadi. 
Shu m aqsadda k o 'riq d an o'tkazilayotgan shaxsga sekin, qattiq, shivirlab 
gapirish tak lif etiladi.
T u rlich a oh anglanish darajasining d u d u q lan u v ch i nutqiga t a ’siri 
quyidagicha tekshirilishi m um kin: u suratda nim a tasvirlanganini bayon 
qiladi, ertak m azm unini so'zlaydi (bu ohanglashgan nasr hisoblanadi), 
she’rni yoddan aytadi.
N utqni birlam chi ko'rikdan o'tk azish paytid a logoped nutq bilan 
birga kechadigan va harakat buzilishlariga: nafas olishda aytiladigan 
ortiqcha so 'z yoki tovushlarni, alohida tovush, so 'z va hatto gaplarni 
talaffuz qilish, nutq tovushlarini n o to 'g 'ri talaffuz qilish, nutq sur’ati va 
g ram m atik qurilishidagi, sur’atidagi y etish m ovch iliklar, chiqillashlar, 
m ioklonuslar (g'ayritabiiy harakatlar), turli yordam chi (yorqin, tabiiy) 
harakatlar va nutq harakatidagi ayrim xususiyatlar: um um iy harakatlardagi 
siqiqlik va zo'riqish yoki, aksincha, ularning shiddatkorligi, jo'shqinligi, 
shivirlashi, "ezm alik"larga alohida e ’tib o r beradi.
B olalarning o 'y in faoliyatini k u zatish ja ra y o n id a ularning o 'y in
xususiyati, o 'z a ro m unosabati, o'yindagi faollik darajasi, hissiyotli holati 
haqida tush u n ch a hosil qilinadi.
339

---

0
‘quv faoliyatini k o 'rik d a n o ‘tkazish jaray o n id a duduqlanadigan 
o 'q u v c h ila r n in g o ‘qish d a v rid a tu rli xil n u tq s h a k lla rin i q an d a y
q o ‘llayotganlariga e ’tib o r beriladi.
Ulardagi ruhiy xususiyatlarning bor yoki yo‘qligiga, jum ladan ularning 
o 'z nutq nuqsoniga diqqatini jalb qilish darajasiga e ’tib o r qaratiladi.
D uduqlanuvchining ruhiy jihatlari haqidagi m a ’lu m o tlar uning o ta- 
onasi bilan o ‘tkazilg an su h b a td a m a ’lum b o 'la d i. L o g o p ed un ing 
atrofdagilar (uyda, m aktabda, tengdoshlari va kattalar bilan, tanish va 
n o ta n i s h o d a m la r ) b ila n b o ‘la d ig a n m u n o s a b a t i n i a n iq la y d i, 
D uduqlanuvchining o ‘z nutqiga qanday baho berishiga (o 'z nutqining 
m ukam m al emasligini biladimi yoki yo'qm i, bu unga qanday ta ’sir qiladi), 
him oya reaksiyalarining [achchiqlanish, to rtin ish , niqoblash, nutqli 
m u o m ala q ilishdan c h e tla n ish ) b o r-y o 'q lig ig a , k o 'rik d a n o 'tk a z ish
paytidagi nutq holatiga (yordam ga ko 'z tikadi, o 'z nuqsonini tuzatishga 
faol kirishadi yoki nutqiy m ashg'ulotlarning nega kerakligini tushunm aydi) 
e ’tiborni qaratadi. D uduqlanuvchini o'rganish tuzatish ishlari jarayonida 
ham davom etadi. D uduqlanuvchi va uning o ta-o nalari bilan suhbatdan, 
ruhiy-pedagogik va tibbiy hujjatlarni o'rganishdan tashqari, tajriba-sinov 
o'yinlari, o'quv vaziyatini yaratish m etodlari, psixo-diagnostik m etodlar 
qo'llaniladi. Keltirilgan m etodlar aniqlash vazifalarini yakunlash uchun, 
duduqlanuvchining ruhiy xususiyatlarini yanada teran his etish uchun, 
qim m atli m a’lum otlar omili sifatida qo'llaniladi. U lar yordam ida olingan 
mikdoriy va sifatli m a’lum otlar sinovdan o'tkazilayotgan shaxsni atroflicha 
ruhiy-pedagogik o'rganish asosida sharhlash lozim ligini taqozo qiladi.
Logopedik nuqtayi nazardan xulosa chiqarish jarayonida quyidagilar 
hisobga olinadi: duduqlanish shakli (tonik, klonik, aralash), tortishish 
tu rlari (nafas olish va ch iq arish d ag i, to v u sh li, talaffu zli, aralash ), 
duduqlanish darajasi (yengil, o 'rta ch a, og'ir), nutq su r’ati (sekinlashgan, 
jadallashgan, tez gapirish, taxilaliyaning borligi), duduqlanish bilan birga 
keladigan dislaliya, d izartriy an in g yengil shakli, nu tq n in g um um iy 
rivojlanm ay qolishi, harakatlantiruvchi vositalar faoliyatining holati, 
duduqlanish ruhiy alom atlarining bor-yo'qligi va ifodaliligi: nutqdan 
ch o 'chish (logofobiya), harakatlantiruvchi kuch va nutqdagi xiylalar, 
em bolofraziya, nutq uslubining o'zgarishi va boshqalar, duduqlanish 
jarayonidagi hayajonlanishning bor-yo'qligi, hayajonlanishga nisbatan 
m unosabat. N utq jarayoniga e ’tiborni jalb etish va uning duduqlanishga 
t a ’s ir i, m u ra k k a b n u tq j a r a y o n i n i n g d u d u q l a n i s h g a t a ’s iri, 
duduqlanuvchining xususiy-ruhiy jihatlari, o'yinli faoliyatning xususiyati, 
o 'q u v faoliyatiga m u n o sab at, d u d u q lan ish in i k eltirib ch iq arad ig an
vaziyatlar doirasi.
Logopedik xulosa tabaqalashtirib aniqlashni am alga oshirishga va 
duduqlanishni boshqa nutqiy zaiflashuvlardan (taxilaliya, dizartriya, 
fizio lo g ii x a ra k te rd a g i n u q s o n d a n ) a jra tib o lis h g a , s h u n in g d e k ,

---

duduqlanishning turli shakllarini bir-biridan farqlashga im koniyat yaratadi. 
D u d u q la n u v c h in i atro flic h a o ‘rganish m a ’lu m o tla ri u n in g tab iatin i 
aniqlashga im kon beradi.
D uduqlanishning turlicha ko'rinishlari, uning ruhiy xususiyatlarining 
mavjudligi va h ar bir duduqlanuvchining xulq-atvori barcha guruh bilan 
b o s q ic h m a -b o s q ic h lo g o p e d n i ish o lib b o ris h s h a r o itid a h a r b ir 
dudu qlanuvchi bilan alohida logopedik ish olib borishning vositalari, 
usullari va y o ‘nalishlaridagi m uhim jih atlarn i ham belgilaydi.
D u d u q lan ish n i b a rta ra f qilishni o ld in d a n aytish k o ‘p gina sh art- 
sharoitlarga, birinchi navbatda uning m exanizm lariga, atroflicha t a ’sir 
k o'rsatish ning boshlanish m uddati va u n d an t o ‘liq q o ‘llanilishiga, yosh 
xususiyati va hokazolarga bog‘liqdir.
Y osh qanchalik kichik bo'lsa, um um iy xatti-h arak at qanchalik faol 
va dadil b o ‘lsa, nutq a ’zolarining bo'lim lari qanchalik kam tortishgan va 
tortishishning o ‘zi ham nechog'li za if b o ‘lsa, ruhiy buzilishlar qanchalik 
kam b o ‘lsa, oldindan aniqlash shunchalik ijobiy b o ‘ladi. T u g‘ma xastalik 
yoki neyropatiya oqibatida rivojlanadigan, shuningdek tashqi ta ’sirlarsiz 
paydo b o ig a n duduqlanishni oldindan aytish yaxshi sam ara beravermaydi. 
Bu yerda aksariyat hollarda qaytalanish b o ia d i. Tovush tortishishlaridan 
ko‘ra nafas olishdagi tortishishlar tezroq o 'tib ketadi, tonik shaklga nisbatan 
klonik shakl yengil b arta raf b o ia d i chunki klonik to rtish ish lar miya 
q o b ig ln i q o ‘zg‘atish uchun xosdir. B inobarin, to n ik tortishishga nisbatan 
u larg a II signal sistem asi orqali t a ’sir etish yengil k ec h ad i, to n ik
tortishishlarda ham miya k o b ig in i q o ‘zg‘atuvchilari b o ia d i, ularga t a ’sir 
ko'rsatish qiyin kechadi. Oldindan aytish m a ’lum m iqdorda bolaning 
shaxsiga, logopedning shaxsi va uning m aho ratiga b o g iiq b o ia d i.
2
—4 yosh ju da qulay hisoblanadi (qulay sh art-sh aro itlarn i yaratish 
oson kechadi, bunda duduqlanishning hosil b o ig a n m uddati ham kam
b o ia d i). 10 —16 yosh, pubertat bosqichi eng qulay m u d d at hisoblanadi 
(ruhiy jih atd an ko'ngilning nozikligi, erkinlikka, m ustaqillikka intilish, 
odam ovilik va shaxsning boshqa salbiy xususiyatlari). Y o'qolib ketgan 
d u d u q lan ish lar k o 'p in c h a yashirin holda saq lanadi va noxush sh art- 
sharoitlarning yuzaga kelish paytida qaytalanishga tayyor turadi.
K o 'p h o llard a d u d u q lan u v ch ilam in g yaxshi ijtim oiy sharoitdag i 
nuqsonlarini oldindan aytish m um kin b o ia d i.
Bizning m am lakatim izda duduqlanishning oldini olish yuzasidan keng 
va h a r tom onlam a ishlar olib boriladi. Dastlab bunday ish bola tug'ilishidan 
o ld in o ta-o n a lar bilan olib boriladi. B unda bola tug 'ilg anidan so'ng unga 
salbiy ta ’sir ko'rsatishi mumkin b o ig an om illardan ogohlantirishni (boshni 
lat yeyishidan saqlash, burun-halqum ni tartibli saqlash, og'iz bo 'shlig'iga 
z a ra r yetkazm aslik, surunkali kasalliklarga y o 'l qo'ym aslik, o 'z vaqtida 
d av o lan ish , a d e n o id la r k o 'p ayishini b a r ta ra f e tish n i) m aq sad qilib
qo'yiladi. O g'zaki nutq taqlid qilish orqali rivojlanish sababli bola u ch u n
341

---

duduqlanuvchi, taxilaliyali, gap orasida tu g ‘iladigan va boshqa nutqiy \
nuqsonli shaxslar yom on ta ’sir ko'rsatishi m um kin. Bolalarning m uloqotga 
bo'lgan urinishlarini rag‘batlantirish, lekin haddan ortiq og‘ir nutqdan 
saqlash tavsiya etiladi. Asabiylanishga moyil b o ‘lgan bolalar uchun ju d a 
tin ch sharoit yaratish, nutqiy m uloqot va shovqinli o ‘yinlarni cheklash, 
yangi o ‘yin ch o q lar berib o ‘rgatm aslik, u lar atro fid a k o ‘pchilik nin g 
t o ‘planishiga yo ‘l qo'ym aslik zarur.
Bola m aktabga borgan p ay td a du d u q lan ish paydo b o ‘lishi yoki 
qaytalanishi m um kin. Shuning uchun m aktabda o ‘qish yillarida ham
duduqlanishni oldini olish zarur. Bolalarni t o ‘satdan chaqirm aslik va 
ularni tezda javob qaytarishga m ajbur qilmaslik sinfda, duduqlanuvchi 
atrofida yaxshi muhitni tashkil etish, ota-onalar, m uallim lar va boshqalarga 
logopedik bilim lar berish tavsiya etiladi.
Pubertat davrida o ‘smirning asab sistemasi holatiga, uning atrofdagilar 
bilan o ‘zaro m unosabatiga, o ‘zini shaxs sifatida nam oyon etishdagi 
o ‘xshash usullar va hokazolarga e ’tibor beriladi. 0 ‘sm irning asab-ruhiy 
holatidagi turli xil chetga chiqishlar, asab faoliyatidagi, hisobiy-irodaviy 
s o h a d a z o 'r iq is h , o ‘zig a n o t o ‘g ‘ri b a h o b e ris h , s h a x sd a sa lb iy
xususiyatlarning k o ‘payib ketishi, duduqlanish paydo bo'lishi yoki uning 
qaytalanishiga sabab bo'lishi m um kin.
Ana shu sabablardan kelib chiqib, duduqlanishning qaytalanishini 
o l d in i o lis h g a a l o h i d a e ’t i b o r b e r is h m a q s a d g a m u v o f iq d ir . 
D uduqlanishning qaytalanishida quyidagi sabablarni ko'rsatish m um kin: 
yom on ijtim oiy-m aishiy shart-sharoitlar (asabiylashish holati, bola bilan 
qo'pol m uom alada bo'lish, o'qish, qo'shim ch a m ashg'ulot va ish bilan 
asab sistem asini haddan o rtiq ch a rch a tib q o 'y ish , ruhiy z o 'riq ish ); 
logopedik m ashg'ulotlar jarayonida m uvaffaqiyatlarni yetarlicha puxta 
mustahkamlamaslik, shifoxonaga joylab davolashning yo'lga 
q o 'y ilm a g a n i, 
duduqlanuvchining shaxsi qayta tarbiyalanm asligi; duduqlanish paydo 
bo'lgan zam inni yetarlicha to 'liq b artaraf etm aslik, bunga misol qilib 
asabiylashish, h is-h a y a jo n la rn i bo stirish , atro fd a g ila r bilan asab iy 
m unosabatda bo'lish , sekin o 'tib ketadigan surunkali kasalliklar va 
boshqalarni keltirish m um kin; asab sistem asini ishdan chiqaradigan
k a s a llik la r; ru h iy s h ik a s tla n is h , d u d u q la n is h i y o 'q o lg a n b o la g a
a tro fd ag ilarn in g befarq m u n o sa b a td a b o 'lis h i; faoliyat ta rtib in in g , 
shuningdek, uxlash, ovqatlanish, dam olish tartiblarining buzilishi; bartaraf 
etilm agan, jarohatlantiruvchi, doim iy t a ’sir ko'rsatuvchi om il, m asalan, 
ota yoki onaning duduqlanishi va hokazolar.
Duduqlanish qaytalanishining yuqoridagi va boshqa sabablarini bilgan 
holda, logoped logopedik m ashg'ulotlar jarayonida ham , ular tugaganidan 
keyin ham doim iy profilaktik ishlarni olib boradi.
342

---